ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.02.2024
Просмотров: 374
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Түйсік-материалдызаттыңадамсезіморгандарынатікелейөзараәрекетететінқарапайым, элементарлыкөрінісі. Оларбелгінемесесигналдықызметтератқарады.
Қабылдау-сезімдіктанымформасы, ондаобьекттікелейсезіморганынаәсеретіп, санадатұтастайкөрінісберуі. Қабылдаутүйсікнегізіндепайдаболады. Ол да образдық-белгібірлігіменсипатталады.
Елестету-заттыңжанама-сезімдікбейнесі, олқабылдаунегізіндепайдаболады.
Рационалдытанымтүрлері:
Түсінік-бұл ой формасы, ондажекезаттар мен олардыңтоптарыжалпыланады, кластарғабөлінеді.
Пайымдау-бұл ой, ондаәлденебекітіледінемесешындықзаттарментерістелуімүмкін.
Ой-тұжырым-бұлойлауформасы, ой-тұжырымарқылыбірнемесебірнешепайымдауданжаңапайымдаушығару. Ойлауды-жалпытүрдесезімдікнемесетүсініктібейнелерменинтеллектуалдыоперациялардыөңдепшығарутәсіліретіндеайтуғаболады.
Ақиқатгносеологияныңеңбастысұрақтарыныңбірі. Философиядаақиқатмәнітуралыанықтамаларөтекөп. Біреулерүшінолсәйкестік пен корреспонденция болса, екіншілерүшінэмпирикалық концепция, үшіншілеріүшінконвенционалды теория, төртіншілерүшінөзіменкеліскенбілім, бесіншілерүшінпрактикағақолдануғаөтеыңғайлы, т.б. Ақиқат-субьектініңшындықтытанудағыпрактикалықбілімдіигерудегіадекваттыкөрінісінемесеобьектігеойдыңсәйкескелуі. Ақиқатөлшемдері:
Салыстырмалыақиқат-бұлбіріншіден, толықемесбілім, олқоғамдамуыныңбілгілі-бірдеңгейіменсәйкескеледі, екіншіден, белгілі-біршартқа, орын мен уақытқатәуелдібілім.
Абсолюттіақиқат-бұлбіріншіден, шексізәлемтуралытолықбілім, екіншіден, болашақтатерістелінбейтінбілімдер.
Ақиқат – танымныңнегізгімақсаты. Өйткенітанымпроцесіндегісубъектініңбелсенділігінебайланыстықалыптасқанжаңабілімзерттеліпотырғанобъектігесәйкескелуінемесесәйкескелмеуікерек. Осығанорайғылым мен философиядаақиқатпроблемасыалғатартылады. Ақиқатдегеніміз субъект пен объект арасындағыөзарабайланыснегізіндежүріпжататынәлеуметтік-тарихи процесс. Ақиқатбіреу, олобъективті. Объективтіақиқатдепқоғамдықадамтүсінігіндегі, біліміндегісубъектіге, адамға, адамзатқатәуелсізмазмұндыайтады. Ақиқатөзініңмазмұныжағынанобъективті, ал формасыжағынансубъективті. Соныменақиқатдегенімізобъективтік пен субъективтіктіңдиалектикалықбірлігі. Зерттеліпотырған объект жөніндегітолықемесбілімді – салыстырмалыақиқат, ал толықжәнедәлбілімді – абсолюттіақиқатдепатайды. Салыстырмалыақиқат пен абсолюттіақиқат – әлеуметтік, тарихи процесс ретіндегіобъективтіақиқаттыңкөріністері. Объективтіақиқатсалыстырмалы – абсолюттітүрдеғанаөмірсүреді.
26.Болмысты анықтаудыңметодологиялықпринциптері, ғылымитанымныңлогикалықжүйесі мен әдістері.
Қазіргізаманғығылымбелгіліметодологияға, яғниқолданылатынәдістердіңжиынтығынанегізделген. Осығанқосаәрбірғылымсаласы тек қанаарнаулыобъектігеғанаемес, солобъектігесәйкесарнаулыәдіске де иеболады.
Зерттелетінзаттардыңәртүрлілігіненпайдаболатын, жаратылыстануғылымы мен гуманитарлықтанымныңметодологияларыарасындабірқатарайырмашылықтар бар. Жаратылыстануғылымыметодологиясындазаттыңжекеерекшіліктеріескерілмейді, себебіолбаяғыдақалыптасыпзерттеушініңназарынантысқалған. Мысалы, тарихғылымындазаттыңпайдаболуын, оныңжекеерекшіліктерініңтолығыменқарастырады. Әлеуметтіктанымныңметодологиясыжаратылыстануметодологиясынанпәнніңөзіндегіайырмашылықтарыбойыншаажыратылады: 1) әлеуметтіктанымөзін - өзіжоюшынәтижегеалыпкеледі (“биржаныңзаңдарынбілу осы заңдардыңөзінжоюғаәкеліпсоғады”-депжаздыкибернетиканыңнегізінсалушыН.Винер); 2) егержаратылыстануғылымдарытанымындажекелегенфактілербірдейболса, әлеуметтіктанымдаондайемес. Сондықтан, әлеуметтіктанымметодологиясыфактілердіжалпылапқанақоймай, соныменбіргеол аса үлкенмаңызғаиеиндивидуалдыфактілерменжұмысістейді. Осы фактілерденобъективтіүрдіспайдаболып, солармен де түсіндіріледі. Гуманитарлықтанымметодологиясыныңөзінетәнерекшелігіосында.
Қазіргізаманғығылымдажаратылыстанужәнегуманитарлықғылымдардыңметодологияларыныңбір-бірінежақындасутенденциясыбайқалуда, бірақолардыңнегізгіжәнеқағидалықайырмашылықтарыәлі де сақталуда.
Ғылымиәдістерэмпирикалықжәнетеориялықәдістерболыпбөлінеді.
Эмпирикалықәдістергетөмендегілержатқызылған:
1) бақылау – объективтішынайылықтыарнайытүрдеқабылдау;
2) суреттеу – объектілертуралымәліметтітабиғижәнежасандытілдіңкөмегіменбекіту;
3) өлшеу- объектілердіұқсасқасиеттерінемесебелгілерібойыншасалыстыру;
4) тәжірибежасау – құбылысқайталанғанкездеқажеттіжағдайларқайталакғанынабайланыстыөзгерістердіарнаулыдайындалғанорындарарқылыбақылау.
Зерттеулердіңтеориялықдеңгейіндегіғылымиәдістергетөмендегілержатқызылады:
1) формаландыру - зерттеліпотырғаншынайыпроцестердіңмағынасынашатынабстрактылы-математикалықмодельдерқұру;
2) аксиомаландыру – дәлелдеудікерекетпейтінаксиомалар, яғнидәлелдеудіқажететпейтінтұжырымдардыңнегізінде теория құру;
3) гипотетикалық - дедуктивтікәдіс – нәтижесіндеэмпирикалықфактілертұжырымдалатынбір-бірімен, дедуктивтібайланыстаболатынгипотезалардыңжүйесінжасау.
Зерттеуқұралдарынатүрліпроцедуралар, әдістер, тәсілдер, методикалар, жүйелер мен методологияларкіреді. Бұлтүсініктертөмендегілогикалыққатардықұрайды. Әдіс - зерттеубарысындабелгілібірқорытындыалуғабағытталған, бірнемесебірнешеметематикалық, немеселогикалықоперациялардыңтеорияғанемесепрактикағанегізделгентүрі. Процедура – белгілібіроперацияларжиынтығыныңорындалуынқамтамасызететініс-әрекеттердіңжиынтығы. Тәсіл – күрделіәдісболыптабылады, олзерттеубарысындағыбірнешенысаналыәдістердіңжиынтығы. Методика – бірнемесебірнешеәдістержиынтығынанегізделгензерттеужолдары, немесеолардыңжиынтығынанегізделгенәдістер. Методология - зерттеуәдістері, жүйелері мен методтарыжөніндегібілімніңжиынтығы. Жүйе – күрделіқұбылыстар мен процестердізерттеуүшінқажеттітехникалыққұралдар мен методикалардыңжиынтығы.
Ғылымитанымныңнәтижелерітүсініктердіқалыптастыруменаяқталады. Ғылымныңтүсініктілігібір-біріментығызбайланыстыаксиомалар, теоремалар мен тұжырымдардыңқатаңлогикалыққұрылысыментүсіндіріледі. Түсініктеркөпжақтықұрылымғабіріктірілген. Теория – бұлтүсініктіңкеңейтілгентүрі. Кезкелгенғылыми теория – Евклидтің не Н.И.Лобачевскийдіңгеометриясы, кванттық механика, не қазіргізаманғы космогония - түсініктердіңқалыптасуыныңмысалы бола алады. Түсініктердіңқалыптасуы - үздіксізжүретінкүрделіүрдіс. Әрбірғылымбелгілібірзаңдылықтарғабағынатынтүсініктержүйесіболыптабылады.
27. Жаңаеуропалықмәдениеттетәжірибелікғылымныңқалыптасуы. Ф. Бэкон, Г.Галилей, Р. Декарт
Жаңадәуірфилософиясы XVII-XVIII ғасырлараралығынқамтиды. Бұл -философияданбөілініпшыққанжаратылыстануғылымдарыныңқалыптасужәне даму кезеңі. Физика, химия, астрономия, математика, механика дербесғылымдарғаайналды. Сондықтантанымныңжалпыәдісінанықтау, жаратылыстануғылымдарыныңмәліметтері мен табыстарынтүсіндіружәнежалпылаумәселесітуындайды. Мұныңөзіжаңадәуірфилософиясынажаңаміндеттержүктейді.
Жаңадәуірфилософиясыныңінегізгімәселесі – танымтеориясы, барлықғылымдарғақажеттіғылымитанымәдістерінжасау.
Егержекенақтығылымдартабиғатзаңдарынашса, ал философия барлықғылымдарғаортақойлаудыңзаңдылықтарынанықтауытиіс.
Осы мәселеменФ.Бэкон, Р.Декарт, Дж.Локк, Г.В.Лейбницайналысқан. Олармүмкіндігіжоғарыойлаузаңдылықтарыніздестірген. Бірақадамақылынақтыөмірдекейбірқатеидеялармен, ұғымдарментұманданған, көмескіленген. Осы тұманнанидолдан (Ф.Бэкон) босаған, тазартылған таза ақылғанақұбылыстыңмәнінашаалады. Яғни, таза ақылды табу керек. Соныменқатар, ыңғайлы, пәрмендітанымәдістерінойластыру да өтеқажет.
Жаңадәуірфилософиясынатәнбірнешемаңыздыұстанымдар бар:
1) Ғылымныңдіннентолықажыратылуы. Сенімніңақылмен, ғылымныңдінменбірігуімүмкінемес.
2) Ғылымныңадамзаттыңмаңыздыіс - әрекетідәрежесінекөтерілуі. Тек ғылымғанаадамзаттыбайытады, қайғы мен қасіреттенбосатады, қоғамдыдамудыңжаңасатысынакөтереді, қоғамдықпрогрестіқамтамасызетеді.
3) Ғылымныңдамуы мен адамныңтабиғаттыигеруібарлықғылымдарғаортақнегізгіәдістердіанықтағанжағдайдағанамүмкінболады.
Танымтеориясыжаңадәуірдеөзектімәселегеайналды.
Фрэнсис Бэкон (1561-1626) - ағылшынныңкөрнекті философы жәнемемлекетқайраткері. Англиядағыжоғарымемлекеттіклауазым лорд-канцлер болған. Философиядаоныңғылымжәнеоныңәдісітуралыіліміықпалды, атақтыболды. Бэкон өзініңфилософиялықзерттеулерініңмақсатын «ғылымдардытүбегейліқалпынакелтіру» депанықтап, солуақыттағығылымибілімдердіжан – жақтыөзгертуге бет бұрды. Бэкон білімдіқайтақұрудың, қажеттілігінекісебеппентүсіндіреді.
Біріншіден, адамтанымыныңтарихынталдауғылымныңқоғамдағыорныныңмаңыздылығынжәнеқажеттілігінкөрсетеді. Ғылымибілімдердіңкөмегіменадамөзөмірінжеңілдетугемүмкіндікалады. Бұданбылайдағылымадамғапайдакелтіруіқажет, өйткеніоныңеңбастыміндеті – адамзаттыаштықтан, кедейліктен, ауруларданазатету.
Екіншіден, ғылым осы уақытқадейіннегізгіміндеттерінанда-санда, аракідік, кездейсоқорындапкелді. Ғалымдаркөпуақыттарынпрактикалықіс - әрекеттентымалыс, жалаңпікірталастарғажұмсады. Мұндайжағдайдыңбірнешесебептері бар. Еңбастысы, ғалымдарадамныңтанымдыққабілеттерінзерттемеді. Сондықтанолартанымпроцесініңісжүзіндеқалайіскеасатынынбілмеді, бақыламады.
Танымдықіс - әрекеттіңтетіктерінбілмегендіктен, оны жақсартатыноңтайлықұралдарды да табаалмады.
Үшіншісебеп, ғалымдарөзбілімдеріндамытудыңбағыттарынбілмеді.
Бэкон өзікөрсеткенкемшіліктердіжеңудіңжолынұсынды. Оныңойынша, танымпроцесіекікезеңнентұрады: 1) сезімніңтануы; 2) ақылдыңпікірі. Сезімментабиғаттытануғаболмайды, олартіптіөтірікақпарберуі де мүмкін. Заттардыңсапалары, дыбыс, түр, дәм, иіс, жылу, суықадамдардыңсыртқызаттардықабылдауларыныңтүріболыптабылады. Ал ақылсезімніңмәліметтерінен тез арыладыжәнеөзіндікреңбереді. Осы өзіндікреңді Бэкон «идол», елесдепатаған.
Рене Декарт (1596-1650) – көрнекті француз философы жәнематематигі, жаңаевропалықрационализмніңнегізінқалаушы. Жастайынанақиқатбілімдіөтірікбілімненажыратуғакүшсалды. Өзініңалдынақойғанмақсатынорындауғабағытталғанережелердіойлаптапты. Оныңөзініңсөзібойынша, философияның жарты бөлігімынадайойларғасүйенді:
1. Ақиқаттыіздестірубарысында тек ақылдыбасшылыққаалукерек. Ешқандайбеделге, дәстүрге, кітапқа, сезімгесенугеболмайды.
2. Сондықтанбұрынғыбарлықбілімдер мен икемділіктердіығыстырып, олардыңорнынажаңадантабылғаннемесебұрынғы, бірақақылменойластырылған, тексерілгенбілімдердіқоюқажет.
3. Ақиқатқа тек қанаақылдыңкүшімен, оныңдұрыспайдалануменғанажетугеболады.
Осы қағидалардан ақДекарттыңтанымтуралыілімініңФ.Бэконілімінентүбегейліайырмашылығынкөругеболады. Өйткені, білімніңнегізі, ақиқаттыңқайнаркөзі - адамақылыдеп Декарт рационализмдіжақтады.
Декарт білімалуғаоңтайлыәдісұсынған. Оныңтөртмаңыздыережесі бар:
1) күмәндануғажолбермейтінанықнәрсеніақиқатретіндеқабылдау;
2) күрделімәселелердіқарапайым, ұсақбөлшектергежіктеу;
3) қарапайым, ұсақбөлшектердентұратынбіріненбірітуындайтынтізбекқұру;
4) осы бөлшектердіңешқайсысынқалдырмайтолықесепкеалу.
Білімніңақиқаттығыныңөлшемі – ақыл.
Декарт философияныағашсияқтыжүйедепесептеді. Бұлағаштыңтамыры философия, діңі – физика, ал сабақтары – басқағылымдар: медицина (адамдардыңденініңсауболуынажолашады), механика (тұрмыстыоңтайлыұйымдастыруғабағытталғанбілімдібереді), этика (ізгіліктіөмірсүрудіңжолдарынанықтайды).
Галилео Галилей (1564-1642) – итальяңдықРенессанстыңдамуынаяқтаушы. Оныңғылымижызметінекібағытқаболугеболады:
1) механика принциптерін, денелердіңқозғалысынзерттейтінғылымды — динамиканыдамытты. Денелердіңеркінқүлауызаңы, жылдамдық пен үдеутуралытүсініктертабиғаттың таза, физикалық, объективтізаңытуралыүғымдықалыптастырды
2) астрономия саласындағығылымиізденістері — айдыңбетінзерттеді, күнніңбетінендақтартауып, Венераныңфазаларын, Юпитердіңсеріктерін, Сатурнныңайналасындағыжарыққұбылыстарынанықтады.
Галилейдіцбұлізденістеріаспандүниесітуралысхоластикалықтүсініктергеқаттысоққыболды, олараспандыэфирдентүратынтылсымдүниедептүсіндіріпкелгенболатын. Ендіоныңбәрітеріскешықты. КүнніңбетіндегідақтарБруноныңгелиоцентристікидеясын, Күнніңозосінайналатынын, жұлдыздаршоғыӘлемдегішексіздүниеніңрастығындәлелдеді. Бұлжаңалықтардықоштаушылар да, оларғақарсышығушылар да, әрине, мол болды. ГалилейдіңмеханикалықзаңдарыКоперниктіңтеориясынғылымитүрденегіздеді. Шіркеудіңөте-мөтеқарсышыққаны осы еді. Коперниктіңеңбектерінетиымсалынып, Галилей ескертуалды