Файл: азастан Республикасыны Білім жне ылым Министрлігі Ы. Алтынсарин атындаы лтты білім беру Академиясы лемдік педагогикалы ой сана.doc
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 16.03.2024
Просмотров: 362
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
, сол себепті, жаңаны білуге ұмтылып, жетіспейтін дағдыларды игеруі, білімін практикалық және теориялық міндеттерді шешуге қолдана білуі жүзеге асырылады.
Оқушылар барлық пәндер бойынша жақсы және озат оқу мүмкіндіктеріне оптимистік көзқараста болады, оқу үлгерімінің төмендігін өздерінің тыңғылықсыздығы мен ынтасының төмендігімен байланыстырады. Олардың оқу мотивтері де алуан түрлі. Оқу үдерісінің мазмұндылығы, оның жоғары идеялық деңгейі, түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдану, олардың түрлі оқу мотивтерін тудырады.
Оқушылардың оқу түрткісінің негізгі тәсілдері: білімнің қажеттігі мен оқуға қызығушылығын тәрбиелеу; мұғалімнің бірізді талап қоюы және оқуға жауапкершілік қатынасын тәрбиелеу; оқушыларды оқуға ынталандыруда қоғамдық пікірді қолдану. Оқушының оқу түрткісіне, тек қана жеке тәсілдерді қолданып қана қоймай, бүкіл оқу үдерісін қолдануға болады.
Оқушылардың оқуға түрткісін тудыруда түрлі тәсілдер мен әдістерді өзара тығыз әрекеттестікте қолданудың тиімділігі жоғары болады.
Оқушының жаңа оқу материалын қабылдауы. Оқушылардың жаңа оқу материалын қабылдауы, оқу үдерісінің басты бөлігі саналады, оны басқа бөліктермен салыстырғанда, ол жалпы және арнайы белгілермен ерекшеленеді. Оқушылардың нақты заттарды, обьективті әлемнің құбылыстары мен олардың байланыстарының бейнеленуін ойда елестетуі мен түсінігі пайда болады. Бұл бөлік дұрыс қойылса, онда ол құбылыстарды қабылдап қана қоймай, оқушылардың құбылыстың мәнін түсінуі, обьективті әлем құбылыстарының даму заңдылықтарын қабылдауы, олардың ақыл-ойын дамытады.
Оқушылардың оқытылатын құбылыстарды табысты қабылдауы және ойында дұрыс елестетуі, мұғалімнің осы үдерісті басқаруы арқылы жаңа түсініктерді қалыптастырады. Бұл басқару түрлі жолдармен жүзеге асады, оларды атап көрсетсек: ә) оқушының білімі мен тәжірибесінің негізін талдау арқылы, танымдық міндеттерді белгілеу, сонымен қатар кейбір теориялық және практикалық мәселелерді қарастыру; а) оқытылатын заттар мен құбылыстарды оқушыларға көрсету арқылы белгілі логикалық жоспар бойынша мағлұматтар беру; б) оқушылардың қабылдауы, ойда елестете білуі және соған лайық сөздің өзара байланыстарының беріктігін бақылау.
Түсінік танымдық міндет болғанда ғана пайда болады, жаңа түсінікке негіз болатын нақты елестету мен түсініктер қоры болса, оны оқушы саналы түсінетін болады.
Оқушыларды жаңа заттармен және құбылыстармен таныстырғанда, оларды оның дұрыс елестете білуі мен түсініктері, жаңаны қабылдау белсенділіктері, мұғалімнің не айтқысы келгенін білу тілектері пайда болады. Оқушылар осындай қатынастары арқылы жаңаны қабылдайды. Қысқаша айтқанда, оқушыны жаңа материалды қабылдауға дайындауда - оқудың қозғаушы күштерін ескеру керек.
Оқушылардың жаңа материалдарды белсенді және саналы қабылдауы басқа да, көптеген факторлар арқылы анықталады, солардың ішінде мұғалімнің сабақты түсіндіру логикасының маңызы ерекше. Мұғалім оқыту барысында ғылымның кейбір материалдарын белгілі бір логикалық формада түсіндіреді. Дегенмен де, оқушылар белгілі бір ойлау деңгейінде болғандықтан, олардың соған сәйкес қабылдау мүмкіндіктері мен оны саналы игеру мүмкіндіктерін ескеру қажет. Мұғалімнің материалды түсіндіру логикасы ғылымның логикасына сәйкес келетіндіктен, оны оқушының жас ерекшелігіне қарай дидактикалық тұрғыдан өңдеу арқылы іске асыруы тиіс.
Жаңа оқу материалын дұрыс түсіндіру логикасының жалпы белгісіне келсек, ол оқушы санасында бейнеленетін обьектілердің қасиеттері мен белгілерінің, оның ойында дұрыс бейнеленуіне байланысты болады. Оқушыларға жаңа материалдарды түсіндіру логикасының маңызды элементі, ол оқушының санасында елестетіліп, мұғалім қойған сұраққа жаңа түсінігі мен нақты материалды талдау салдарынан логикалық құрылымның пайда болуында.
Оқушылардың жаңа білімді қабылдауымен, оны саналы түсінуі барысында және білімді игерудің басқа кезеңдерінде де, оқушының логикалық ойы қарқынды дамиды, ол өз кезегінде оқушының белсенді бірізді ойлау әрекетіне жағымды жағдайлар жасайды.
Оқушылардың логикалық ойлауына ықпал ететін жағдайлар: оқушы санасында шешуді қажет ететін сұрақтың пайда болуы немесе үйреншікті, қалыптасқан көріністермен және оларға сәйкеспейтін жаңа фактылар арасындағы қарама-қайшылықтарды шешуі; оқушылардың мұғалімнің қолданатын сөздерінің мағынасын нақты түсінуі; олардың оқылатын зат пен құбылыстар туралы нақты елестету көріністері мен түсініктерінің болуы; жаңа материалды түсіндірудің нақты белгіленген, оны жүзеге асыратын логикасының болуы; мұғалімнің оқушы алдындағы қиындықты түсініп, оған жедел, тиімді көмек көрсете білуі.
Білімді бекіту және оқушыларға біліктер мен дағдыларды игерту. Білімді жетілдірудің түрлі жұмыстары (бекіту, күнделікті қайталау, қорытынды қайталау) оқу үдерісінде өзара тығыз байланысты болады. Білімді саналы игеру үшін білімді бектіру мен оны күнделікті қайталаудың маңызы орасан зор. Білімді бақылау мен тәжірибеге сүйенсек, оны алғаш рет бекіту, жаңа оқу материалын түсіндіру логикасына сәйкес жүргізілсе, оның тиімділігі ерекше болады.
Білімді күнделікті қайталау, яғни үнемі бұрынғы оқылған материалға оралу, оқушы білімінің беріктігін қамтамасыз етеді, ол түрлі формада іске асады. Оқу материалдарын қайталаудың жиілігі мен логикалық бірізділігі көптеген факторларға байланысты.
Қайталау арқылы оқушының бұрын түсінбеген материалды түсінуге мүмкіндігі болады. Осылайша оқушының жаңа материалды алғашқы қабылдауы мен саналы түсінуі, қайталауды қажет етіп қана қоймайды, сонымен бірге қайталау, алғашқы материалды игергенде жіберілген кемшіліктерді де жояды.
Қорытынды қайталау бұрынғы игерілген материалға жаңаша қарауға мүмкіндік береді және игерілген білімді тиянақтап, оны жүйелеудегі және терең мәнде түсінудегі маңызы ерекше болады.
Озық мұғалімдердің тәжірибесінен белгілі болғандай, біліктер мен дағдыны толық қалыптастыру екі логикалық жоспарда іске асады: ә) игерілген білімді өмірде және а) фактыдан (жалпы өмірден) игерілгенді ережеге қолдану.
Оқушылардың заңдарды, принциптерді, ережелерді, сонымен бірге қажетті біліктер мен дағдыларды игеру үшін, оқушылардың өзбетінше жұмыстарды орындау тәжірибесін қолдану қажет.
Сыныптағы сабақтың табыстылығы индивидуальды оқыту жүргізілгенде артады. Білімді игеру үнемі индивидуальды үдеріс арқылы, ал сыныптағы оқыту фронтальды сипатта жүргізілгендіктен, сыныптағы нашар оқушылардың артта қалуы байқалады. Оны болдырмау үшін алдын-ала оқушыларды оқу материалдарын саналы игеруге дайындау керек. Нашар оқушылардың білімі мен біліктерін жақсартумен қатар, бүкіл сыныптың жалпы білім деңгейін арттыру қажет, ол үшін мұғалім орташа және жақсы оқитын балалармен жұмыс жүргізуі шарт.
Еңбек мәдениетін қалыптастыру үшін, оқыту жоғары идеялық және практикалық бағытта болғаны жөн. Оқу жылының басынан бастап мұғалім оқушыларға оқу еңбегін дұрыс ұйымдастырудың маңызын түсіндіреді, олардың оқу мүмкіндіктеріне лайықты, оқу мазмұнын игерудің тиімді тәсілдерін қолдануды ұйымдастырады.
Білімді қолдану. Мектептің оқушылар білімін және жаңаша оқытуды қолдану тәжірибесі, оны өмірмен байланысты жүргізуде, төмендегідей қорытындыға әкеледі.
Білімді практикада қолдану, оны өмірмен байланыстыру әрекеті, оқу үдерісінің барлық бөліктерінде жүзеге асады. Мұғалім оқу материалын түсіндіргенде, оқушы игеретін тақырыптарды өмірмен байланыстырып, оқушының қабылдауын жаттығу арқылы жүзеге асырады. Сонымен бірге білімді қолдана білу, оқу үдерісінің негізгі бөлігіне айналады. Оқушылар шынайы өмірдегі жағдайларды шешуде белсенділік көрсетіп, өз бетінше әрекет ете білуі тиіс. Оның өмірдегі практикалық міндеттерді шешу әрекеті, онан барлық күш-жігерін жинақтауды талап етеді.
Оқу пәндерінен берілетін білім түрлі формада жүргізіледі. Ол білімді игеруді қамтамасыз етіп, оларды практикалық әрекетке дайындаудың маңызды құралына айналады. Білімді қолдану түрлі формада жүзеге асырылады: мұғалімнің оқу-практикалық тапсырмаларын іске асыру, мектеп зертханасы мен өндіріс орындарындағы оқу-практикумдарын жүргізу, қоғамдық пайдалы жұмыс және өндіріс орындарында өнімді еңбек ету.
Білімді қолдану ең алдымен оны игеру барысында басталады. Бұл жолдың жағымды тұстары бар: оқушының жүйелі білімді игеру логикасы бұзылмайды. Білімді игеруден соң, оны қолдану немесе онымен қатар жүреді. Дейтұрғанмен де, оқушылар игерілген теориядан практикаға қарай жүруге әдеттенгендіктен, не нәрсеге біржақты көзқараста болады.
Білім практика жүзінде, қоғамдық пайдалы жұмыста, өнімді еңбекте қолданылады. Оқушылар белгілі бір қоғамдық пайдалы еңбекті атқару немесе өнімді еңбекке араласу арқылы, өз күш-жігерінің тиімділігін арттыруға ұмтылып, еңбектің негізін түсінеді. Осы үдерістерді түсіну үшін оқушылардың білімі мазмұнға, еңбек әрекетінің сипаты мен әдістеріне байланысты болады. Еңбектің ғылыми негіздерін саналы түсінуді қамтамасыз ету үшін, кейбір білім мен міндеттерді мазмұнға ендіру керек.
Оқушылардың білімді табысты игеруін және оларды еңбек әрекетіне дайындау үшін, алған білімдерін практикада кең ауқымда қолдана білулері тиіс.
Оқушылардың білімін тексеру және бағалау. Оқушылардың білімін тексеру және бағалау үшін оқытудың жалпы міндеттерін орындай отырып, өзіне тиісті арнайы міндеттерді - оқу көлемін, тереңдігін және оқушының игерген білімнің беріктігін, білімін бағалауды жүзеге асырады. Сонымен бірге оқушыларды жақсы оқуына түрткі тудырады, оқу үдерісін реттеп, білімін жетілдіреді. Оқу үдерісінің осы бөлігінің ерекшелігі, оқушылардың игерген фактыларын, түсініктерін, біліктері мен дағдыларын мұғалім толықтай тексеріп бағалайды. Нәтижелі тексеру жүргізу үшін оқушылардың білімін бекіте отырып, жаттықытыру барысында игерген білім, біліктері мен дағдыларын тексеруге, олар үнемі дайын болулары тиіс.
Білімді бақылау және бағалау маңызды оқыту рөлін атқарады. Бірақта бұл бөлік, оқыту оқыту үдерісінен басқаша жүреді. Мұғалімнің оқытуы мен тікелей беретін тапсырмасы, жаттығуларды орындатуы, бұл бөлікте ондай рөл атқармайды. Оның орнына мыналар қолданылады: оқушының берген жауатпары мен орындаған бақылау жұмыстарындағы жетістіктері мен жіберген қателіктері талданады; берілген жауапты, шығарылған есепті бағалау, жазылған диктантқа берілген бағаны негіздеу; оқушылардың білімін арттыру және жіберген қателерінен арылу үшін кеңес беру.
Оқушылардың білімін тексеру және бағалау оқу үдерісінің ерекше бөлігі, оның өзіне тән логикасы бар, ол пәннің және түсіндіретін тақырыптың логикасына сәйкес келмейді. Тексеру логикасының жоспары, тексерудің оқу үдерісіндегі белгілі бір тақырыптың алатын орнына байланысты болады. Білімді тексеру мен бағалаудың шынайылығы, оқушылардың білім, білік, дағдыларына жан-жақты көзқасарпен қарауды қажет етеді. Теориялық білімді тексеру үшін оқушыға есеп шығарту және практикалық тапсырманы орындату, білімді дұрыс бағалауға және оны жетілдіруге көмектеседі.
Бірізді фронтальды-тақырыптық тексерудің мақсаты - оқушыға оқытылатын бөлім, тақырып материалдарының логикасының дамуын терең игерту. Оқытудағы маңызды рөлді білімді тексеру мен бағалаудың ойландыратын түрлері - оқушылардың тапқырлығын анықтау, қойылған міндетті шығармашылықпен шешу атқарады.
Білімді тексеру мен бағалау барысында білім жетілдіріледі. Дұрыс белгіленген тексеру, ол мұғалімнің логикаға негізделген нақты және бірізді сұрақтары, оқушылардың жеткен жетістіктерін обьективті бағалауы - оқушылардың білімін жетілдіріп, танымдық күштерін дамытады.
Дұрыс қойылған сұрақ оқушы жауабын нақтылайды. Оқушының жауабын түзетудің түрлі жолдары бар. Кейде оқушының жауабына мұғалімнің аң-таң болып қалуы, оқушы үшін жеткілікті тәсіл болады. Егерде ойлау үдерісінің барысында оқушы жауабында күрделі қателік жіберілсе, онда оқушының жауабына қарама- қайшы келетін тәсіл арқылы қатесін түзетуге болады.
Кейбір оқушылар үшін ауызша жауаптан жазбаша жауап беруге ауысу қиындық келтіреді, өйткені жазбаша жауапта оның дұрыстығы немесе қателігі туралы мұғалімнен белгі ала алмайды.
Ауызша және жазбаша тексерумен қатар, білім мен дағдыны практикалық тұрғыдан тексеруге болады: құралдарды дайындап, тәжірибе жүргізу, өмірлік мысалдар арқылы есеп шығару, жерді өлшеу (күрделі емес) және т.б.
Білім, білік, дағдыны жетілдіру үшін жіберілген қателермен жұмыс жүргізудің маңызы зор. Ол оқушының белсенді және өзбетінше жұмысы арқылы орындалса, пайдалы болмақ.
Оқушылардың білім, білік, дағдыларын және оқу үдерісінің кез келген бөлігін тексеру және бағалау, оқушылардың танымдық күштерін әсіресе ойлау, сөйлеу және ес-жадысын дамытады. Оқушының осындай сапаларын дамытуға жағымды ықпал ететіндер: білімді тексеру сабақтарының негізделген логикалық жоспары; оқушылардың логикалық ойлауын дамытатын (салыстыру, теңестіру, классификациялау және т.б.) тапсырмалар мен сұрақтар; оқушыларды өзбетінше ойландыратын және шығармашылығын дамытатын сұрақтар мен тапсырмалар.
Михаил Николаевич Скаткин
Михаил Николаевич Скаткин кеңестің көрнекті ғалым-педагогы КСРО Педагогика ғылымдар академиясының корреспондент-мүшесі. Оның дидактикаға ұсынған принциптер жүйесі ғылымилық пен коммунистік идеялылық, оқытуды коммунизм құрумен байланыстыру, саналылық, жеке тұлға мен ұжымның мүддесін үйлестіру болды. М.Н.Скаткиннің іргелі еңбектерінің бірі – «Қазіргі дидактика мәселелері
Оқушылар барлық пәндер бойынша жақсы және озат оқу мүмкіндіктеріне оптимистік көзқараста болады, оқу үлгерімінің төмендігін өздерінің тыңғылықсыздығы мен ынтасының төмендігімен байланыстырады. Олардың оқу мотивтері де алуан түрлі. Оқу үдерісінің мазмұндылығы, оның жоғары идеялық деңгейі, түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдану, олардың түрлі оқу мотивтерін тудырады.
Оқушылардың оқу түрткісінің негізгі тәсілдері: білімнің қажеттігі мен оқуға қызығушылығын тәрбиелеу; мұғалімнің бірізді талап қоюы және оқуға жауапкершілік қатынасын тәрбиелеу; оқушыларды оқуға ынталандыруда қоғамдық пікірді қолдану. Оқушының оқу түрткісіне, тек қана жеке тәсілдерді қолданып қана қоймай, бүкіл оқу үдерісін қолдануға болады.
Оқушылардың оқуға түрткісін тудыруда түрлі тәсілдер мен әдістерді өзара тығыз әрекеттестікте қолданудың тиімділігі жоғары болады.
Оқушының жаңа оқу материалын қабылдауы. Оқушылардың жаңа оқу материалын қабылдауы, оқу үдерісінің басты бөлігі саналады, оны басқа бөліктермен салыстырғанда, ол жалпы және арнайы белгілермен ерекшеленеді. Оқушылардың нақты заттарды, обьективті әлемнің құбылыстары мен олардың байланыстарының бейнеленуін ойда елестетуі мен түсінігі пайда болады. Бұл бөлік дұрыс қойылса, онда ол құбылыстарды қабылдап қана қоймай, оқушылардың құбылыстың мәнін түсінуі, обьективті әлем құбылыстарының даму заңдылықтарын қабылдауы, олардың ақыл-ойын дамытады.
Оқушылардың оқытылатын құбылыстарды табысты қабылдауы және ойында дұрыс елестетуі, мұғалімнің осы үдерісті басқаруы арқылы жаңа түсініктерді қалыптастырады. Бұл басқару түрлі жолдармен жүзеге асады, оларды атап көрсетсек: ә) оқушының білімі мен тәжірибесінің негізін талдау арқылы, танымдық міндеттерді белгілеу, сонымен қатар кейбір теориялық және практикалық мәселелерді қарастыру; а) оқытылатын заттар мен құбылыстарды оқушыларға көрсету арқылы белгілі логикалық жоспар бойынша мағлұматтар беру; б) оқушылардың қабылдауы, ойда елестете білуі және соған лайық сөздің өзара байланыстарының беріктігін бақылау.
Түсінік танымдық міндет болғанда ғана пайда болады, жаңа түсінікке негіз болатын нақты елестету мен түсініктер қоры болса, оны оқушы саналы түсінетін болады.
Оқушыларды жаңа заттармен және құбылыстармен таныстырғанда, оларды оның дұрыс елестете білуі мен түсініктері, жаңаны қабылдау белсенділіктері, мұғалімнің не айтқысы келгенін білу тілектері пайда болады. Оқушылар осындай қатынастары арқылы жаңаны қабылдайды. Қысқаша айтқанда, оқушыны жаңа материалды қабылдауға дайындауда - оқудың қозғаушы күштерін ескеру керек.
Оқушылардың жаңа материалдарды белсенді және саналы қабылдауы басқа да, көптеген факторлар арқылы анықталады, солардың ішінде мұғалімнің сабақты түсіндіру логикасының маңызы ерекше. Мұғалім оқыту барысында ғылымның кейбір материалдарын белгілі бір логикалық формада түсіндіреді. Дегенмен де, оқушылар белгілі бір ойлау деңгейінде болғандықтан, олардың соған сәйкес қабылдау мүмкіндіктері мен оны саналы игеру мүмкіндіктерін ескеру қажет. Мұғалімнің материалды түсіндіру логикасы ғылымның логикасына сәйкес келетіндіктен, оны оқушының жас ерекшелігіне қарай дидактикалық тұрғыдан өңдеу арқылы іске асыруы тиіс.
Жаңа оқу материалын дұрыс түсіндіру логикасының жалпы белгісіне келсек, ол оқушы санасында бейнеленетін обьектілердің қасиеттері мен белгілерінің, оның ойында дұрыс бейнеленуіне байланысты болады. Оқушыларға жаңа материалдарды түсіндіру логикасының маңызды элементі, ол оқушының санасында елестетіліп, мұғалім қойған сұраққа жаңа түсінігі мен нақты материалды талдау салдарынан логикалық құрылымның пайда болуында.
Оқушылардың жаңа білімді қабылдауымен, оны саналы түсінуі барысында және білімді игерудің басқа кезеңдерінде де, оқушының логикалық ойы қарқынды дамиды, ол өз кезегінде оқушының белсенді бірізді ойлау әрекетіне жағымды жағдайлар жасайды.
Оқушылардың логикалық ойлауына ықпал ететін жағдайлар: оқушы санасында шешуді қажет ететін сұрақтың пайда болуы немесе үйреншікті, қалыптасқан көріністермен және оларға сәйкеспейтін жаңа фактылар арасындағы қарама-қайшылықтарды шешуі; оқушылардың мұғалімнің қолданатын сөздерінің мағынасын нақты түсінуі; олардың оқылатын зат пен құбылыстар туралы нақты елестету көріністері мен түсініктерінің болуы; жаңа материалды түсіндірудің нақты белгіленген, оны жүзеге асыратын логикасының болуы; мұғалімнің оқушы алдындағы қиындықты түсініп, оған жедел, тиімді көмек көрсете білуі.
Білімді бекіту және оқушыларға біліктер мен дағдыларды игерту. Білімді жетілдірудің түрлі жұмыстары (бекіту, күнделікті қайталау, қорытынды қайталау) оқу үдерісінде өзара тығыз байланысты болады. Білімді саналы игеру үшін білімді бектіру мен оны күнделікті қайталаудың маңызы орасан зор. Білімді бақылау мен тәжірибеге сүйенсек, оны алғаш рет бекіту, жаңа оқу материалын түсіндіру логикасына сәйкес жүргізілсе, оның тиімділігі ерекше болады.
Білімді күнделікті қайталау, яғни үнемі бұрынғы оқылған материалға оралу, оқушы білімінің беріктігін қамтамасыз етеді, ол түрлі формада іске асады. Оқу материалдарын қайталаудың жиілігі мен логикалық бірізділігі көптеген факторларға байланысты.
Қайталау арқылы оқушының бұрын түсінбеген материалды түсінуге мүмкіндігі болады. Осылайша оқушының жаңа материалды алғашқы қабылдауы мен саналы түсінуі, қайталауды қажет етіп қана қоймайды, сонымен бірге қайталау, алғашқы материалды игергенде жіберілген кемшіліктерді де жояды.
Қорытынды қайталау бұрынғы игерілген материалға жаңаша қарауға мүмкіндік береді және игерілген білімді тиянақтап, оны жүйелеудегі және терең мәнде түсінудегі маңызы ерекше болады.
Озық мұғалімдердің тәжірибесінен белгілі болғандай, біліктер мен дағдыны толық қалыптастыру екі логикалық жоспарда іске асады: ә) игерілген білімді өмірде және а) фактыдан (жалпы өмірден) игерілгенді ережеге қолдану.
Оқушылардың заңдарды, принциптерді, ережелерді, сонымен бірге қажетті біліктер мен дағдыларды игеру үшін, оқушылардың өзбетінше жұмыстарды орындау тәжірибесін қолдану қажет.
Сыныптағы сабақтың табыстылығы индивидуальды оқыту жүргізілгенде артады. Білімді игеру үнемі индивидуальды үдеріс арқылы, ал сыныптағы оқыту фронтальды сипатта жүргізілгендіктен, сыныптағы нашар оқушылардың артта қалуы байқалады. Оны болдырмау үшін алдын-ала оқушыларды оқу материалдарын саналы игеруге дайындау керек. Нашар оқушылардың білімі мен біліктерін жақсартумен қатар, бүкіл сыныптың жалпы білім деңгейін арттыру қажет, ол үшін мұғалім орташа және жақсы оқитын балалармен жұмыс жүргізуі шарт.
Еңбек мәдениетін қалыптастыру үшін, оқыту жоғары идеялық және практикалық бағытта болғаны жөн. Оқу жылының басынан бастап мұғалім оқушыларға оқу еңбегін дұрыс ұйымдастырудың маңызын түсіндіреді, олардың оқу мүмкіндіктеріне лайықты, оқу мазмұнын игерудің тиімді тәсілдерін қолдануды ұйымдастырады.
Білімді қолдану. Мектептің оқушылар білімін және жаңаша оқытуды қолдану тәжірибесі, оны өмірмен байланысты жүргізуде, төмендегідей қорытындыға әкеледі.
Білімді практикада қолдану, оны өмірмен байланыстыру әрекеті, оқу үдерісінің барлық бөліктерінде жүзеге асады. Мұғалім оқу материалын түсіндіргенде, оқушы игеретін тақырыптарды өмірмен байланыстырып, оқушының қабылдауын жаттығу арқылы жүзеге асырады. Сонымен бірге білімді қолдана білу, оқу үдерісінің негізгі бөлігіне айналады. Оқушылар шынайы өмірдегі жағдайларды шешуде белсенділік көрсетіп, өз бетінше әрекет ете білуі тиіс. Оның өмірдегі практикалық міндеттерді шешу әрекеті, онан барлық күш-жігерін жинақтауды талап етеді.
Оқу пәндерінен берілетін білім түрлі формада жүргізіледі. Ол білімді игеруді қамтамасыз етіп, оларды практикалық әрекетке дайындаудың маңызды құралына айналады. Білімді қолдану түрлі формада жүзеге асырылады: мұғалімнің оқу-практикалық тапсырмаларын іске асыру, мектеп зертханасы мен өндіріс орындарындағы оқу-практикумдарын жүргізу, қоғамдық пайдалы жұмыс және өндіріс орындарында өнімді еңбек ету.
Білімді қолдану ең алдымен оны игеру барысында басталады. Бұл жолдың жағымды тұстары бар: оқушының жүйелі білімді игеру логикасы бұзылмайды. Білімді игеруден соң, оны қолдану немесе онымен қатар жүреді. Дейтұрғанмен де, оқушылар игерілген теориядан практикаға қарай жүруге әдеттенгендіктен, не нәрсеге біржақты көзқараста болады.
Білім практика жүзінде, қоғамдық пайдалы жұмыста, өнімді еңбекте қолданылады. Оқушылар белгілі бір қоғамдық пайдалы еңбекті атқару немесе өнімді еңбекке араласу арқылы, өз күш-жігерінің тиімділігін арттыруға ұмтылып, еңбектің негізін түсінеді. Осы үдерістерді түсіну үшін оқушылардың білімі мазмұнға, еңбек әрекетінің сипаты мен әдістеріне байланысты болады. Еңбектің ғылыми негіздерін саналы түсінуді қамтамасыз ету үшін, кейбір білім мен міндеттерді мазмұнға ендіру керек.
Оқушылардың білімді табысты игеруін және оларды еңбек әрекетіне дайындау үшін, алған білімдерін практикада кең ауқымда қолдана білулері тиіс.
Оқушылардың білімін тексеру және бағалау. Оқушылардың білімін тексеру және бағалау үшін оқытудың жалпы міндеттерін орындай отырып, өзіне тиісті арнайы міндеттерді - оқу көлемін, тереңдігін және оқушының игерген білімнің беріктігін, білімін бағалауды жүзеге асырады. Сонымен бірге оқушыларды жақсы оқуына түрткі тудырады, оқу үдерісін реттеп, білімін жетілдіреді. Оқу үдерісінің осы бөлігінің ерекшелігі, оқушылардың игерген фактыларын, түсініктерін, біліктері мен дағдыларын мұғалім толықтай тексеріп бағалайды. Нәтижелі тексеру жүргізу үшін оқушылардың білімін бекіте отырып, жаттықытыру барысында игерген білім, біліктері мен дағдыларын тексеруге, олар үнемі дайын болулары тиіс.
Білімді бақылау және бағалау маңызды оқыту рөлін атқарады. Бірақта бұл бөлік, оқыту оқыту үдерісінен басқаша жүреді. Мұғалімнің оқытуы мен тікелей беретін тапсырмасы, жаттығуларды орындатуы, бұл бөлікте ондай рөл атқармайды. Оның орнына мыналар қолданылады: оқушының берген жауатпары мен орындаған бақылау жұмыстарындағы жетістіктері мен жіберген қателіктері талданады; берілген жауапты, шығарылған есепті бағалау, жазылған диктантқа берілген бағаны негіздеу; оқушылардың білімін арттыру және жіберген қателерінен арылу үшін кеңес беру.
Оқушылардың білімін тексеру және бағалау оқу үдерісінің ерекше бөлігі, оның өзіне тән логикасы бар, ол пәннің және түсіндіретін тақырыптың логикасына сәйкес келмейді. Тексеру логикасының жоспары, тексерудің оқу үдерісіндегі белгілі бір тақырыптың алатын орнына байланысты болады. Білімді тексеру мен бағалаудың шынайылығы, оқушылардың білім, білік, дағдыларына жан-жақты көзқасарпен қарауды қажет етеді. Теориялық білімді тексеру үшін оқушыға есеп шығарту және практикалық тапсырманы орындату, білімді дұрыс бағалауға және оны жетілдіруге көмектеседі.
Бірізді фронтальды-тақырыптық тексерудің мақсаты - оқушыға оқытылатын бөлім, тақырып материалдарының логикасының дамуын терең игерту. Оқытудағы маңызды рөлді білімді тексеру мен бағалаудың ойландыратын түрлері - оқушылардың тапқырлығын анықтау, қойылған міндетті шығармашылықпен шешу атқарады.
Білімді тексеру мен бағалау барысында білім жетілдіріледі. Дұрыс белгіленген тексеру, ол мұғалімнің логикаға негізделген нақты және бірізді сұрақтары, оқушылардың жеткен жетістіктерін обьективті бағалауы - оқушылардың білімін жетілдіріп, танымдық күштерін дамытады.
Дұрыс қойылған сұрақ оқушы жауабын нақтылайды. Оқушының жауабын түзетудің түрлі жолдары бар. Кейде оқушының жауабына мұғалімнің аң-таң болып қалуы, оқушы үшін жеткілікті тәсіл болады. Егерде ойлау үдерісінің барысында оқушы жауабында күрделі қателік жіберілсе, онда оқушының жауабына қарама- қайшы келетін тәсіл арқылы қатесін түзетуге болады.
Кейбір оқушылар үшін ауызша жауаптан жазбаша жауап беруге ауысу қиындық келтіреді, өйткені жазбаша жауапта оның дұрыстығы немесе қателігі туралы мұғалімнен белгі ала алмайды.
Ауызша және жазбаша тексерумен қатар, білім мен дағдыны практикалық тұрғыдан тексеруге болады: құралдарды дайындап, тәжірибе жүргізу, өмірлік мысалдар арқылы есеп шығару, жерді өлшеу (күрделі емес) және т.б.
Білім, білік, дағдыны жетілдіру үшін жіберілген қателермен жұмыс жүргізудің маңызы зор. Ол оқушының белсенді және өзбетінше жұмысы арқылы орындалса, пайдалы болмақ.
Оқушылардың білім, білік, дағдыларын және оқу үдерісінің кез келген бөлігін тексеру және бағалау, оқушылардың танымдық күштерін әсіресе ойлау, сөйлеу және ес-жадысын дамытады. Оқушының осындай сапаларын дамытуға жағымды ықпал ететіндер: білімді тексеру сабақтарының негізделген логикалық жоспары; оқушылардың логикалық ойлауын дамытатын (салыстыру, теңестіру, классификациялау және т.б.) тапсырмалар мен сұрақтар; оқушыларды өзбетінше ойландыратын және шығармашылығын дамытатын сұрақтар мен тапсырмалар.
Михаил Николаевич Скаткин
Михаил Николаевич Скаткин кеңестің көрнекті ғалым-педагогы КСРО Педагогика ғылымдар академиясының корреспондент-мүшесі. Оның дидактикаға ұсынған принциптер жүйесі ғылымилық пен коммунистік идеялылық, оқытуды коммунизм құрумен байланыстыру, саналылық, жеке тұлға мен ұжымның мүддесін үйлестіру болды. М.Н.Скаткиннің іргелі еңбектерінің бірі – «Қазіргі дидактика мәселелері