Оқушының есте сақтау формасы біріншіден ғылыми теорияның құрылымына сәйкес келеді, яғни білім жүйелілігінің қалыптасуына негіз болады. Екіншіден, ол шағын, яғни жадыдан аз орын алады.

Оқушының теорияны меңгеру нәтижесінде алған қорытынды білімін сипаттайық. Бұл жерде сызықтық байланыстар көрініс береді (кез келген ауызша, жазбаша тұжырым тек сызықты болады). Бірақ айырмашылықтар бар. Қорытынды тұжырымда білім элементтері арасындағы байланыс кезектілікпен емес, оқу білімінің түрімен айрықшаланады. Мысалға, оқу білімінің алты түрін ажыраттық делік: теория, ғылыми дерек, заң, ғылыми ұғым, эксперимент және қосалқы білім. Бұл – оқыту үдерісінде оқушылардың оқу материалын өздігінен тұжырымдау объектісі ретінде көрініс беретін білімдер.

Жоғарыда көрсетілген білім түрлерінің сызбасы нақты кезектілікте орналасқан мәселелер жиынтығын береді. Әрбір білімнің сипаты – бұл белгілі құрылым. Біз жүйелі білімдер деп ғылыми теорияның құрылымына сәйкес білімдерді атаймыз.

Оқытудағы жүйелілікке деген педагогикалық талап Я.А. Коменскийдің, Песталоццидің, А.Дистервегтің еңбектерінде айтылды. Бірақ осы педагогикалық талап 30-шы жылдардың басында ғана дидактикалық ұстаным деген мәртебеге ие болды.

Л.В. Занков былай деп жазады: «Жаңа материалды оқыту барысында ескі ұғымдарға оралу қажет. Оларды түрлі байланыста, қатынаста көрсету қажет».

Көп жағдайда «жүйелілік» және «жүйелік» терминдерін синоним ретінде қолданады.
ІІ тарау. Оқушылардың білім жүйелілігінің қалыптасуына

қажетті шарт- оларды білімдер туралы білімдермен таныстыру
І тарауда біз оқушы білімді жүйелі түрде меңгеру үшін алғашқы алған білімді қайта құрылымдау керектігін көрсеткен болатынбыз. Ол үшін оқушыға белгілі тәсілдер қажет. Оның тәсілі ретінде ғылыми танымныың білімдері мен әдістері алынады. Бұл білімдерді тек пәндік білімдер арқылы оқушылар өз бетімен сезінбейді. Яғни, оқушыларды ғылыми танымның әдістерімен таныстыру керек. Бұл мәселе педагогика ғылымына таныс. Бұл міндет мектептің ресми құжаттарында, дидактика мен әдістеменің қазіргі курстарында көрсетілген. Аталған мәселенің мәнін көптеген зерттеушілер атап өткен (М.Н. Скаткин, И.Я. Лернер, С.И. Иванов, Д.В. Вилькеев, С.А. Шапоринский, т.б.). Алайда, дидактикада бұл мәселе жеткілікті түрде қарастырылмаған. Төмендегі маңызды екі мәселе шешімін тапқан жоқ:

---

1). Оқушылардың білімдер туралы біліммен танысуы үшін білімнің (олардың мазмұны) қандай кешені қажет?

2). Бұл білімді білім берудің мазмұнына қалай енгізу керек?

Біздің көзқарасымыз бойынша бұл екі себепке шартты байланысты. Біріншісі, дидактикада келесі сұраққа жауап жоқ: «Оқушыларға ғылыми танымның білімі мен әдістеріі туралы білім не үшін қажет?», «Оқытудың тиімділігін арттыру үшін бұл білімнің мәні қандай?» Келесі себеп – «Ғылыми таным әдістері» терминінің көп мағыналығы. Кей жағдайда бұл терминді ойлау әрекетінің (индукция, дедукция, талдау, синтез, жалпылау, т.б.) түрлі тәсілдерін белгілеу үшін қолданады. Терминнің мұндай көп мағыналығы ғылыми танымның жалпы тәсілдерінің ерекше тәсілдерімен (нақты әдістемелер) мән жағынан шатасуына әкеледі. Сондықтан білім берудегі әдістнамалық білімнің түрлі қызметін анықтап алу маңызды. Сонда ғана әдіснамалық білімнің кешені толық болады. Осыған орай, білім берудегі әдіснамалық білімнің түрлі қызметтерінқарастырайық.
1. Білім беру мазмұнындағы әдіснамалык білімдердің қызметтері

1.1. Әдіснамалық білімдер – саналылық ұстанымының жүзеге

асу шарты
Оқытудағы саналы ұғынудың дидактикалық ұстанымы меңгерілген білімнің сапасына белгілі талаптар қояды.

Психологиядағы және дидактикадағы «ұғыну» немесе «саналылық» терминінің қолданысын ажырата білу керек. Психологияда «саналылық» термині оқушылардың оқу әрекетіне деген қатынасын, іс-әрекет мотивтерін сипаттау үшін қолданады.

Ал, дидактикада бұл терминді білімді ұғыну, түсіну деңгейін, білім сапасын (оқыту әрекетінің нәтижесі) сипаттауда қолданады. Жалпы алғанда дидактикада меңгерілген білімнің сапасы қозғалады. Алайда дидактикада «ұғыну ұстанымы» жеткілікті түрде қарастырылған деуге болмайды. Өйткені оқытуда оның нақты анықтамалары жоқ.

Көпшілік жағдайда оқытудағы саналылық білімді меңгеру және қолдану арқылы ашылады немесе ол өзге терминмен («негіздеме») алмастырылады. «Дидактиканың саналық ұстанымы дегеніміз – факт, анықтама, заңдылықтар туралы білімді қамтамасыз ететін ұстанымды айтамыз» – дейді Ш.И. Ганелин. Ал Б.П. Есипов былай деп анықтама береді: «Оқытудағы оқушылардың саналылығы ғылыми материалды түсіну кезінде, негізгіні қосымшадан ажыратуда, жаңа деректерді түсіндіру үшін меңгерілген білімді қолдана білуде көрініс табады».

---

Оқытуда саналылықтың көрініс беруінің жоғары деңгейі – тәжірибеде алынған білімді сәтті қолдана білу.

Жоғарыда келтірілген сипаттамаларды саналы түрде меңгерілген білімнің екі өлшемі көрсетіледі: тапсырмаларды шешуде білімді қолдану және ақыл-ой әрекетінің үдерістерін ұғыну. Біз үшін екінші өлшем маңызды. Оның мәні неде? Л.С. Выготский Ж. Пиаженің зерттеуін негізге ала отырып (баланың тұрмыстық және ғылыми ұғымдарының даму мәселесі), былай жазды: «Ұғыну сананың актісі болып табылады, оның пәні – сананың іс-әрекеті». Яғни ұғыну сана әрекетінің ерекше бағыты. Білімді саналы ұғыну мәселесімен Л.В. Занков, Н.А. Менчинская, В.В. Давыдов айналысты. Оқытуда оқушылардың ұғыну пәні тек білім ғана емес, сол білімнің табиғаты да болу керек (тапсырмаларды шешіп қана қоймай, оларды шешудің тәсілдерін қарастыру, мәтіннен басты мен қосымшаны ажыратып қоймай, оның мәнін ұғыну, т.б.). Мысал келтірейік. Егер де ұғымдарды тануға қатысты тапсырма орындалса, онда оқушылардың әрекеті сапалы болып есептеледі немесе білім саналы түрде меңгерілген болып табылады. Бір сөзбен айтқанда, егер де оқушы заң, ереже, тәжірибе, теория, т.б. терминдерді қолданса, онда оқушының білімін саналы деп есептеуге болады. Өйткені ол әрбір терминнің мағынасын түсінеді. Бұл мәселеге түрлі уақытта әртүрлі зерттеушілер мән берді. Мысалы, Р.Г. Лемберг өзінің «Орта мектептегі оқушылардың біліміне қойылатын талаптар» атты мақаласында былай дейді: «Оқушыға ешқашан «анықтау» дегенді түсіндірмесе де одан ұғымды анықтау талап етіледі. «Ережені шығар» - деген күрделі логикалық операцияның мәні неде? Бірақ оқушы кез келген жалпылама мен «ереже» арасындағы айырмашылыққа есеп бермейді. Бірақ заңның не екенін білмесе де, оқу жылының соңына дейін бірқатар заңдылықты еш қатесіз құруы мүмкін». Бұл мәтіннің жазылғанына 25 жыл өтсе де, аталған бағытқа қатысты еш өзгеріс енген жоқ. Оған Л,А, Симонованың зерттеуі дәлел: «Оқушылар оқу пәндерін меңгеруде табиғаттың және қоғамдық дамудың бірқатар заңдылығымен танысады (Д.И. Менделеевтің периодтық заңы, Архимед, Ом, Ньютон заңдары, т.б.). Осылайша 11-сыныптың оқушыларында заңдылықтар жиынтығы жинақталады. Алайда, осыған қарамастан, олар соңғы сыныпта «заң» деген ұғымды еркін негізге ала бермейді. Оқушылардың 25%-і ғана (136 адамнан) бұл ұғымның басты белгілерін аша білген. Тек ¹/_3-і ғана заңдардың объективті сипатын көрсеткен. Оқушылардың 45%-і заңды – юристік категория деп таныса, 25%-і оны әдептік нормаларға байланыстырған».

---

Төменде мектепті аяқтаған оқушылардың екі тапсырманы орындау мәліметтері (пайыз бойынша) келтірілген.

1. 
   Анықтаманың заңнан айырмашылығы неде?
   
2. 
   Постулат дегеніміз не?
   

Кестеден көргеніміздей, физик-студенттердің (болашақ педагогтар мен ғылыми қызметкерлер) ¹/₃ ғана жалпы ғылыми терминдерді мағынасын түсініп қолданады.

	Жауап жоқ		Жауап дұрыс емес		Жауап толық емес		Жауап дұрыс
	1	2	1	2	1	-	1	2
Жоғары әскери училище	66,5	88,5	18,4	2,3	11,1	-	4,6	9,2
Техникалық институт	50	70	35	5	5	-	18	25
Университеттің физика факультеті	36	54	16	4	18	16	30	26

Меңгерілген білімнің саналылығын тексеру үшін қолданылатын басты критериөлшем – бұл әңгімелеу. Ол дидактикада алғаш рет пайда болған жоқ. Оны А.Дистервег бұған дейін жазған болатын. Бірқатар дидактикалық еңбектерде білімді саналы меңгерудің көрсеткіші ретінде саналатын әңгімелеу типтері көрсетілген. Өкінішке орай, соңғы уақытта бұл өлшем өз құндылығын жойды. Алайда мектеп пен институт практикасында бұл өлшем әрдайым қолданыста.

---

1.2. Диалектикалық–материалистік дүниетанымның қалыптасуына және өзіндік білім алуға қажетті шарттардың бірі -әдіснамалық білімдер.

Оқушыларды ғылыми танымның тәсілдерімен таныстыру олардың ғылым негіздері бойынша ғылыми білім жүйесінің қалыптасуына ғана шартталған емес. Сонымен қатар оқушыларды өзіндік білім алуға дайындауға және диалектикалық–материалистік дүниетанымның қалыптасуына қажетті маңызды шарт болып табылады. Оқушыларды өзіндік білім алуға дайындау міндетін қарастырайық. Оның басты буыны – білімді өзбетімен меңгеру. Ол үшін оқушылар оқу мәтіндерін түсіну және өзіндік тексеру тәсілдерімен «қарулануы» керек. Бірақ мәтінді түсіну мен өзіндік тексеру ғылымның әдіснамалық мәселесіне бағдарланады.

Оқу мәтінін құрайтын сөздердің барлық жиынтығын екі үлкен топқа бөлуге болады:

І. Мәтінде анықталмайтын жалпы қолданылатын сөздер, өйткені олардың мағынасы оқушыларға таныс.

ІІ. Сөздер-терминдер, олар да екі топқа бөлінеді:

1.Осы пән аясында анықталатын арнайы терминдер.

2. Жалпы ғылымилық терминдер.

Сонымен оқушыны ғылымның әдістерімен таныстырру аса қажет.

Ғылымның әдіснамалық мәселесі бойынша білім оқушының интелектісін толықтыру үшін мұғалім келесі әрекетті жүзеге асыру керек:

1. 
   ақпаратты қабылдау (жазбаша немесе ауызша формада) ;
   
2. 
   ұғымдарды үйрену барысында әдіснамалық білімдерді пәндік түсініктер негізіне алынатындығын түсіндіруін ұйымдастыру;
   

3) оқу мәтіндерін талдау бойынша арнайы тапсырмаларды орындау;

3. 
   шешім нәтижесі әдіснамалық білім болып табылатын тапсырмаларды орындауды ұйымдастыру.
   

Мұғалім әрекетінің ақырғы мақсаты – оқушыларда бүтін (толымды) тұжырымның қалыптасуы. Бұл мақсаттың жүзеге асуының шарты оқушылардың белгілі жүйеде ғылым негіздерін меңгеру болып табылады.
Ғылымның әдіснамалық мәселелері бойынша білімді меңгеру көрсеткіштері

Білімді меңгеру көрсеткішінің мәселесі – бұл дидактика мен жеке әдістемелердің басты мәселелерінің бірі. Оған бірқатар нақты, жалпы зерттеулер арналған. Дегенмен, бұл зерттеулер әлі де жеткіліксіз.

«Меңгеру» деген ұғымның өзі бірмәнді емес. Бұл терминнің екі талқылауы бар: «Іс-әрекеттік» және «нәтижелі». Зерттеушілердің бірқатары меңгерудің «операциональды деңгейі» деген ұғымды енгізді. Олардың пікірінше, оқыту болса, білімді меңгеру әрдайым болады, бірақ меңгеру деңгейі әртүрлі болуы мүмкін. Ал өзге зерттеушілердің пікірінше, оқушы нақты тапсырмаларды орындауда өз білімін қолдана білсе, онда меңгеру туралы айтуға болады.

---

Смотрите также файлы

• Трбие сааты ыса мерзімді жоспары.docx

• Lego digital designer.pdf

• Ты выстоял, великий Сталинград!.doc

• Выполнение практических заданий по дисциплине математические методы в психологии.odt

• With the implementation of energy protection strategy and environmental protection issues, the overall development requirements of the construction industry are more stringent.docx