ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 10.04.2024
Просмотров: 68
Скачиваний: 0
Ինտուիտիվ իմացությունը առաջնային տեղ է գրավում ֆրանսիացի փիլիսոփա Հանրի Բերգսոնի (1859-1941) փիլիսոփայական համակարգում: Բերգսոնի կարծիքով, ինտուիցիան հակադրվում է վերլուծական իմացությանը և հնարավոր դարձնում բացարձակի ճանաչումը: Այն դեպքում, երբ վերլուծությունը կարծես պտտվում է ճանաչվող իրի շուրջը, ինտուիցիան մտնում է նրա մեջ` բացահայտելով դիտարկվող իրի ներքին էությունը: Ընդ որում, իմացության վերլուծական տարբերակը կախված է մեկնարկային դիտակետից և կիրառվող սիմվոլներից, իսկ ինտուիցիան «ոչ մի դիտակետ չի ընդունում և ոչ մի սիմվոլի վրա չի հենվում»: Բերգսոնը բացարձականացնում է ինտուիցիայի դերը` դիտարկելով այն որպես բնական երևույթների զարգացման հիմքում ընկած ստեղծարար ուժ: Ինտուիցիան որպես գոյության սկզբունք ընդունող փիլիսոփայական ուղղությունները ստանում են ինտուիտիվիզմ անվանումը:
Ինտուիտիվ իմացության դերը կարևորվում է նաև այնպիսի համակարգերում, ինչպիսիք են թեոսոֆիան (Ե.Պ. Բլավատսկայա, Ա.Բեզանտ, Ա.Բեյլի) և անթրոպոսոֆիան (Ռ. Շթայներ): Ալիսա Բեյլիի «Ինտելեկտից դեպի ինտուիցիա» անվանմամբ աշխատությունն ամբողջությամբ նվիրված է տվյալ խնդրին: Այստեղ ինտուիցիան դիտարկվում է որպես իրականության անմիջական ընկալում, որտեղ իրականությունն ընկալվում է ոչ թե զգայությունների և իմաստավորումների, գաղափարների և մտածողության առարկայի տեսքով, այլ այնպիսին, ինչպիսին որ կա: Այս առումով, ինտուիտիվ ընկալումը տարբերվում է ինտելեկտուալ ընկալումից. ինտուիցիայի միջոցով ուղղակիորեն ընկալվում է ճշմարտություն` անկախ տրամաբանական մտածողության և ինտելեկտուալ գործընթացների: Բեյլիի կարծիքով ինտուիտիվ գիտելիքը բխում է գերգիտակցականից և, ի տարբերություն մտածական ճանապարհով ստացված գիտելիքի, անմիջապես ճանաչվում է որպես բացարձակապես ճշմարիտ: Հետագայում արգենտինացի ֆիզիկոս և փիլիսոփա Մարիո Բունգեն (ծնվ. 1919) հերքում է ինտուիցիայի մասին բոլոր նախկին տեսակետները` նշելով, որ այն ընդամենը արագ իրականացվող մտահանգման ձև է:
Հոգեբանության մեջ նույնպես առկա են ինտուիցիայի բազմաթիվ մեկնաբանություններ: Այսպես, Հերման Հելմհոլցը (1821-1894) գտնում էր, որ ինտուիցիան արագ ընթացող անգիտակցական մտահանգումներ են, որոնք իրականանում են առօրեական փորձի հիման վրա: Գեշտալտ հոգեբանության տեսանկյունից ինտուիցիան իրավիճակի ամբողջական ընկալումն է: Բավականին հետաքրքրական է շվեյցարացի հոգեբան Կարլ Յունգի (1875-1961) տեսակետը: Նա ինտուիցիան դիտարկում է որպես գիտակցության գործառույթ (մտածողության, զգացմունքի և զգայության հետ համատեղ), ընկալման հատուկ ձև, որը սկիզբ է առնում ոչ թե զգայարաններից, այլ անգիտակցականից: Ինտուիցիան թույլ է տալիս վերակառուցել այն իրականությունը, որը մենք ընդունակ չենք ոչ զգալ, ոչ մտածել, ոչ զգայել, իմանալ այն, ինչը, սկզբունքորեն հնարավոր չէ իմանալ, շարժվել ժամանակի մեջ` ընկալելով անցյալն ու ապագան: Ըստ Յունգի` ինտուիցիան իրավիճակի հնարավորությունների ամբողջական ընկալումն է: Որպես ինտուիցիայի դրսևորումներ Յունգը դիտարկում է մարգարեական երազներն ու տելեպատիկ երևույթները:
Ինչպես տեսնում ենք, ինտուիցիայի հասկացումը տատանվում է դրա, որպես պարզագույն հոգեկան գործառույթի (զգայական ինտուիցիա) դիտարկումից, մինչև ճշմարտության անմիջական ըմբռնման գործառույթի (մտածական ինտուիցիա) դիտարկումը: Այդուհանդերձ, տեսակետներից մեծ մասում ինտուիտիվ իմացությունը հակադրվում է զգայարաններից սկիզբ առնող, սիմվոլներով և հասկացություններով պայմանավորված վերլուծական մտածական իմացությանը: Ինտուիտիվ իմացությունն անմիջական է, ինքնաբավ, չի հենվում կանխադրույթների և հասկացությունների վրա:
Ընդհանրացնելով նշված կարծիքները` փորձենք առանձնացնել ինտուիտիվ իմացության հիմնական առանձնահատկությունները`
1. ինտուիտիվ իմացության դեպքում չեն գիտակցվում գիտելիքի ստացման ուղիներն ու պայմանները, ինչի հետևանքով այն դիտարկվում է որպես իմացության անմիջական ձև,
2.ինտուիտիվ գիտելիքը ձևավորվում է, շրջանցելով իմացության զգայական և մտածական մակարդակները,
3. ինտուիցիայի միջոցով հնարավոր է դառնում ընկալել զգայության և գիտակցության շեմերից անդին գտնվող իրականությունը,
4. ինտուիտիվ գիտելիքն առավել ամբողջական է, բազմակողմ, արտահայտում է իրավիճակի կենդանի, չմասնատված պատկերը,
5. ինտուիտիվ ճանապարհով ստացված գիտելիքի հավաստիությունն ընդունվում է անվերապահորեն, առանց ապացույցների:
Զգայական իմացությունը շրջանցող իմացության ձևերի հետազոտությամբ զբաղվում է հարահոգեբանությունը (պարապսիխոլոգիա): Այստեղ ուսումնասիրվում են ընդհանուր հոգեբանական օրինաչափություններին չենթարկվող երևույթներ` հեռազգայությունը (տելեպատիա), պայծառատեսությունը, հեռաշարժությունը (տելեկինեզիա), մագնետիզմը և այլն: Հեռազգայությունը և պայծառատեսությունը կապված են արտազգայական կամ գերզգայական ուղիներով գիտելիքի ստացման, հեռաշարժությունն ու մագնետիզմը` ֆիզիկական փոխազդեցության բացակայության դեպքում մարմինների իրար վրա ազդեցություն գործելու երևույթի հետ: Հոգեբանության տեսանկյունից առավել կարևորվում են հեռազգայությունն ու պայծառատեսությունը:
Մարդկության պատմությունը լի է օրինակներով, երբ, խախտելով մեզ շրջապատող իրականության տարածաժամանակային արգելքները, մարդկային միտքը տեղաշարժվում է տարածության և ժամանակի մեջ` ճանաչելով այնպիսի իրականություններ, որոնք անմիջականորեն հասանելի չեն, գուշակելով ապագան, վերարտադրելով հեռավոր անցյալի դեպքերը: Այսպիսի օրինակներից առավել հայտնի են Նոստրադամուսի և Վանգայի գուշակությունները, շվեդ միստիկ Սվեդենբորգի աստրալ ճանապարհորդությունները: Նոստրադամուսի ցենտուրիոններից մեկում սիմվոլիկ ձևով կանխատեսվում է Ռիչարդ արքայի մահը: Գտնվելով սեփական բնակավայրից բազմաթիվ մղոններ հեռավորության վրա, Սվեդենբորգը տարօրինակ կերպով և ամենայն մանրամասնություններով զգում և նկարագրում է այնտեղ կատարվող իրադարձությունները: Աշխարհի տարբեր ծայրերից Վանգայի մոտ են գալիս սեփական ապագան իամանալու ցանկություն ունեցող մարդիկ: Իհարկե, կարելի է թերահավատորեն վերաբերել նման փաստերին: Սակայն հարահոգեբանական հետազոտությունները, բազմաթիվ գիտափորձեր ապացուցում են գերզգայական ընկալման գոյությունը2:
«Գերզգայական ընկալում» հասկացությունը պատկանում է ամերիկացի հետազոտող, բուսաբան Ջ.Բ.Ռայնին, ով 20-րդ դարի երեսնական թվականներին Հյուսիսային Կալիֆոռնիայում հիմնեց հարահոգեբանական լաբորատորիա: Այստեղ իրականացված բազմաթիվ գիտափորձերի արդյունքում պարզվեց, որ գերզգայական ընկալման երևույթը կապված չէ ոգիների (ինչպես կարծում էին սպիրիտիզմի ներկայացուցիչները) գոյության հետ, այլ ներկայանում է որպես ընկալման յուրատեսակ ձև: Ըստ այդմ, առանձնացվեցին գերզգայական ընկալման երկու տարատեսակներ` պայծառատեսությունը (pure clairvoyance, իրադարձությունների, դեպքերի գերզգայական ընկալում) և հեռազգայությունը (pure telepathy, մտքերի, մտապատկերների գերզգայական ընկալում):
Հարահոգեբանական լաբորատորիաներում իրականացված բազմաթիվ գիտափորձերի արդյունքում բացահայտվեցին գերզգայական ընկալման որոշ առանձնահատկություններ: Նախ պարզվեց, որ գերզգայական ընկալումները մեծամասամբ իրականանում են ինքնաբուխ, անկանխատեսելի ձևով: Դրանք կապված են այնպիսի կենսական իրավիճակների հետ, որտեղ զգացվում է արտազգայական ինֆորմացիայի կարիք (հոգեկան գերլարումներ, ներհոգեկան ճգնաժամեր, ուժեղ հույզեր): Ինքնաբուխ գերզգայական ընկալումներում իրականության պատկերն աղավաղվում է բազմաթիվ գործոնների ազդեցությամբ: Վերահսկվող, կառավարվող ընկալման դեպքերն առավել հազվադեպ են, սակայն դրանց միջոցով ստացվող ինֆորմացիան, ընկալողի պատրաստվածության շնորհիվ, ունենում է ավելի ամբողջական, հավաստի բնույթ: Փորձերի արդյունքում պարզվեց նաև, որ գերզգայական ընկալման արդյունավետության մակարդակը առավել բարձր է այն դեպքերում, երբ փորձարկվողը գտնվում է հիպնոտիկ վիճակում: Միգուցե դա է պատճառը, որ հին աշխարհում շամանական տեխնիկաների և օրակուլների միջոցով ստացվող կանխատեսումների անհրաժեշտ պայմանը գիտակցության ձևափոխված վիճակներն էին:
Գերգիտակցական ընկալման գործընթացն, ընդհանուր առմամբ, բաժանվում է երեք փուլերի: 1-ին փուլի ընթացքում իրականանում է ճանաչվող առարկայի հետ կոնտակտի հաստատում: 2-րդ փուլում ստացվում են տեղեկություններ ճանաչվող իրադարձության մասին: 3-րդ փուլը ներառում է ստացողի կողմից ստացված տեղեկությանը գիտակցական հաղորդագրության տեսք տալու գործընթացը, ինչպես նաև ստացողի օրգանիզմի անմիջական հակազդեցությունները: Գերզգայական ընկալման գործընթացի առաջին երկու փուլերում անհրաժեշտ է գիտակցության որոշակի վիճակ, որտեղ առավել չափով կնվազեցվեն զգայական ընկալման ակտիվությունն ու տրամաբանական մտածողությունը (հիպնոտիկ վիճակ, խորը քուն, տրանս, հոգեկան թուլացում): Այսպիսի վիճակներում գիտակցությունն ամբողջովին կտրվում է սովորական զգայական ընկալումից, տրամաբանական մտածողությունից: Նման վիճակները ստանում են «մոնոիդեիզմ» անվանումը և բնութագրվում որպես կենտրոնացում գիտակցության միակ գաղափարի վրա:
Գերզգայական ընկալման միջոցով ստացվող տպավորություններն ունեն որոշակի յուրահատկություններ: Նախ ընդգծվում է դրանց ձևավորման գործընթացի չափազանց դանդաղ ընթացքը. ստացվող մտապատկերը ձևավորվում է աստիճանաբար, մաս-մաս: Հաջորդ յուրահատկությունը մտապատկերի դրվագայնությունն է: Գերզգայական ընկալման դեպքում, որպես կանոն, իրադարձությունն ամբողջապես չի պատկերվում, ներկայանում են միայն դրա առանձին դրվագները: Եվ վերջապես, գերզգայական ընկալման պտապատկերի երրորդ առանձնահատկությունը դրա սիմվոլային ձևն է: Ստացվող տեղեկությունը ներկայանում է սիմվոլների տեսքով, ինչը թույլ է տալիս դրանք մեկնաբանել տարբեր ձևերով:
Չնայած այն հանգամանքին, որ գերզգայական ընկալման արդյունքում ստացվում են այնպիսի տվյալներ, որոնք հասանելի չեն սովորական զգայական ընկալմանը, այդուհանդերձ, այդ տվյալների հավաստիությունը աչքի չի ընկնում բարձր մակարդակով: Հնարավոր է, որ դա կապված լինի ստացված տպավորությունների գիտակցական մեկնաբանության հետ, հնարավոր է, որ հենց տպավորությունն է իր հետ բերում որոշակի սխալներ և անհամապատասխանություններ: Բոլոր դեպքերում, գերզգայական ընկալման միջոցով ստացվող ինֆորմացիան մեծամասամբ չի համապատասխանում իրականությանը: Ընդհանուր առմամբ առանձնացվում են որոշակի գործոններ, որոնք անմիջականորեն ազդում են գերզգայական ինֆորմացիայի հավաստիության վրա: Դրանցից առավել կարևորվում են` 1.ընկալողի ներշնչանքներն ու նախատրամադրվածությունները, 2. ստացվող ազդանշանների ճանաչման հետ կապված խնդիրները, 3. ստացված իմֆորմացիայի իմաստի աղավաղումը, 4. երևակայական մտապատկերների ներխուժումը գիտակցություն, 4. կողմնակի տպավորությունների ընկալումը, 5. ստացված տվյալների սխալ մեկնաբանությունները, 6. ստացված տվյալների սխալ ներկայացումը:
Գնահատման գործառույթ
Հուզազգացմունքային ոլորտ
Հույզերը հոգեկան գործընթացների և վիճակների հատուկ դաս են, որոնք արտահայտում են անհատի համար նրա ակտիվացված պահանջմունքների բավարարման հնարավորության տեսանկյունից շրջապատող իրականության, երևույթների և իրավիճակի նշանակությունը: Հույզերի միջոցով իրականացվում է իրավիճակի գնահատման գործառույթը: Գնահատումն իրականանում է որոշակի սանդղակների միջոցով, որոնք որոշում են ինչպես առանձին երևույթների, այնպես էլ ընդհանուր իրավիճակի վտանգավորության-անվտանգության, հաճելիության-տհաճության, համակրանքի-հակակրանքի և այլն աստիճանը: Հույզերը, սովորաբար ունենում են իրադրական բնույթ և դրսևորվում են անմիջականորեն` կախված կենսամիջավայրի ընթացիկ պայմաններից:
Հույզերը մեծ դեր են խաղում միջավայրում անհատի կողմնորոշման ընթացքում: Կախված այն հանգամանքից, թե ինչ գնահատականի է արժանանում տվյալ երևույթը կամ իրավիճակը, անհատը կարող է խուսափել դրանից կամ ձգտել դրան (փախչել վտանգավոր կամ տհաճ իրավիճակից` գտնելով առավել անվտանգ, հաճելի միջավայր): Մյուս կողմից, հույզերն ունեն ազդանշանային նշանակություն, որը դրսևորվում է ինչպես անհատական, այնպես էլ միջանձնային մակարդակում: Որոշ դեպքերում, երբ հնարավոր չէ մտածական վերլուծության ենթարկել իրավիճակի բոլոր կողմերը (դեպքերի կտրուկ զարգացում, ժամանակի անբավարարություն), հենց հույզերի միջոցով է իրականանում իրավիճակի գնահատումը: Այս դեպքում հուզական հակազդեցությունն է ցույց տալիս իրավիճակի նշանակությունը անհատի համար, որոշում նրա հետագա գործողությունների բնույթը: Միջանձնային մակարդակում հույզերի արտաքին դրսևորումների միջոցով հնարավոր է իմանալ դիմացինի համար իրավիճակի նշանակությունը, ինչը հնարավորություն է տալիս ինչ-որ չափով կանխատեսել նրա հետագա գործողությունները: Հույզերն արտաքնապես դրսևորվում են խոսքի տեմպի և ինտոնացիայի, միմիկայի, պանտոմիմիկայի, ներքնապես` ապրումների ձևով:
Հույզերի դրսևորումները տարբերվում են ինտենսիվության աստիճանով: Ըստ այդմ առանձնացվում են որոշակի հուզական վիճակներ, որոնք բնութագրվում են հոգեկան գործընթացների ուժաբանական բնութագրիչներով: Հուզական վիճակներն են`
Տրամադրություն - կայուն հուզական վիճակ, հոգեկան գործընթացներն ունեն համաչափ, աստիճանական ընթացք:
Կիրք – բարձրացված լարումով հուզական վիճակ, հոգեկան գործընթացները դառնում են առավել շարժուն, արտահայտված:
Աֆեկտ – պայթյունանման հուզական վիճակ, հոգեկան գործընթացների դրսևորումները կտրուկ են, անկառավարելի, բնութագրվում է գիտակցական, կամային վերահսկման թուլացմամբ:
Հույզերի դասակարգումը:
Չնայած իրենց ընդհանրությունների, հույզերը տարբերվում են որոշակի չափանիշներով: Համաձայն այդ չափանիշների իրականացվում է հույզերի դասակարգումը: Գործունեության ակտիվության որոշման տեսնակյունից տարբերակվում են հույզերի սթենիկ և ասթենիկ տարատեսակները: Սթենիկ հույզերը նպաստում են գործունեության ակտիվացմանը, անհատին տալիս են ուժ, եռանդ, ինքնավստահություն, հաստատակամություն: Որպես սթենիկ հույզեր կարելի է նշել ցասումը, հպարտությունը: Ասթենիկ հույզերը թուլացնում են կամքը, առաջ են բերում ընդհանուր պասիվություն: Ասթենիկ հույզերի թվին են պատկանում ամոթը, վիշտը, վախն իր որոշ դրսևորումներով:
