Добавлен: 26.04.2024
Просмотров: 177
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
- иілгіштіктің дамуының ең көп өсуі 8-10 жас аралығындағы бастауыш мектеп жасына келеді;
- күш қабілеттерінің дамуы 14-17 жаста байқалады;
- жылдамдық-күш қабілеттерін (жарылыс күші) дамытуға ең қолайлы жас 11-15 жас;
- жылдамдық қабілеттерін дамытудың шекті деңгейіне 13-15 жаста жетеді;
- жалпы төзімділіктің дамуына қолайлы кезең 14-17 жас деп есептеледі.
Біздің зерттеуіміздің аясында жеткіншек жастағы спортшылардың дене дайындығы деңгейінің динамикасы зерттеліп жасөспірімдер спорт мектептеріне арналған «Гір көтеру спорты» оқу бағдарламасының материалы негізінде таңдалған ең ақпаратты тесттер кешені бойынша, гір көтеру бойынша оқу-әдістемелік әдебиеттер, гір спортындағы жетекші бапкерлердің ұсыныстарын ескере отырып, жас спортшылардың дене дайындығын кешенді диагностикалау және дисперсияны талдау жұмыстарына негізделе зерттелді.
2020-2022 жылдар аралығында жүргізілген педагогикалық эксперимент негізінде гір көтеруші спортшылардың оқу-жаттығу процесінде әзірленген модельдік сипаттамаларды қолданудың тиімділігі тексерілді.
14 жастағы гір көтерушілердің дене дайындығын бірінші рет тестілеу гір көтеруші дайындығының макроциклі басында, басқаша айтқанда, дайындық кезеңінің басында ұйымдастырылды. Бұл кезең гір көтеруші споршыларда күзде басталады.
Гір көтерудегі жылдық цикл негізгі үш кезеңге бөлінеді: дайындық, жарыс, өту кезеңдері [75,76,77].
Әр кезеңнің өзіндік спецификалық міндеттері мен мазмұны болады. Әрбір кезеңнің ұзақтығы, басы және аяқталуы облыстық, бүкіл Қазақстандық және халықаралық деңгейдегі ресми дене шынықтыру және спорттық іс-шаралардың күнтізбелік жоспарына сәйкес жоспарланады. Жылдың күнтізбелік жоспарында көзделген негізгі жарыстар ретінде ең маңызды үшеуі ерекшеленді. Оларға негізделіп жаттығу сабақтарының бүкіл жылдық циклі құрылды. Негізгі жарыстарда өнер көрсетумен қатар, екі-үш маңыздылығы аз жарыста өнер көрсетуді жоспарладық, бірақ бұл жарыстарды бақылау жарыстары, сондай-ақ егер алға қойған мақсатқа жете алмаған жағдайда осы кезеңдегі жарыс және жаттығу іс-әрекетіндегі қатемен жұмыс жүргізу ретінде қарадық.
Сауалнама нәтижелерін ескере отырып, кейбір түзетулермен және сап түзеу арқылы, бүкіл жылдық макроцикл бойынша гір көтеруші спортшылардың – жаттығу сабақтарының жалпыға бірдей әдістері қолданылды (14-кесте).
14-кесте. 14 жастағы гір көтерушілерді дайындаудың жылдық цикліндегі жаттығу әдістерінің реті
| ДАЙЫНДЫҚ КЕЗЕҢІ | |||||
| № | Жаттығу әдістері | Жаттығу сабағындағы жаттығу орындау ұзақтығы (мин.) | Ықпалдар саны | Ықпалдар арасындағы демалыс интервалдардары (мин.) | Маңыздылық орны |
| 1 | Бірқалыпты | 40 дейін | 6-8 | 5 | 1 |
| 2 | Ауыспалы | 25 дейін | 5 | 3-5 | 3 |
| 3 | Қайталамалы | 30 дейін | 4 | 1-3 | 2 |
| 4 | Жарыстық | 10 дейін | 1 | - | 6 |
| 5 | Айналма | 20 дейін | 2 | 20 | 5 |
| 6 | Стандартты интервальды | 15 дейін | 15 | 1 | 4 |
| ЖАРЫС КЕЗЕҢІ | |||||
| 1 | Бірқалыпты | 25 дейін | 1 | - | 1 |
| 2 | Ауыспалы | 20 дейін | 8 | 3 | 3 |
| 3 | Қайталамалы | 45 дейін | 20 | 3 | 4 |
| 4 | Жарыстық | 20 дейін | 1 | - | 5 |
| 5 | Стандартты интервальды | 12 дейін | 8 | 2 | 2 |
| ӨТУ КЕЗЕҢІ | |||||
| 1 | Бірқалыпты | 50 дейін | 25 | 5 | 3 |
| 2 | Ауыспалы | 25 дейін | 12 | 5 | 5 |
| 3 | Қайталамалы | 30 дейін | 9 | 8 | 1 |
| 4 | Ойын | 40 дейін | 6 | 5 | 4 |
| 5 | Айналма | 50 дейін | 3 | 2 | 2 |
Дайындық кезеңінде келесі әдістер қолданылды: қайталама, жарыстық, айналма, бірқалыпты, ауыспалы және стандартты-интервальды әдістер.
Жарыстық кезеңде – стандартты-интервальды, жарыстық, қайталама, бірқалыпты және ауыспалы.
Өту кезеңінде біз: ойын, ауыспалы, айналма, бірқалыпты және қайталама әдістерді қолдандық.
Жаттығудың бірқалыпты әдісінде атлет ұзақ уақыт бойы аэробты жаттығуларды орындайды, бұл кезде ең бастысы - берілген ырғақ пен қарқынды, күш мөлшері мен қозғалыстардың амплитудасын сақтау. Жаттығу сабағының мазмұнына мысал келтірейік, оған келесілер кіреді:
1. 16 кг гірді - минутына 17 рет көтеру қарқынымен әр қолмен 1 минуттан кез-кезек серпи көтеру;
2. Минутына 140-160 рет жүрек соғу жиілігі арқылы 30-45 минут бойы ойлы-қырлы жерлерде ұзақ жүгіру;
3. 16 кг гірмен 6 минут бойы отырып-тұру.
Жаттығудың ауыспалы әдісі снарядтардың қарқынын, ырғағын, салмағын өзгерту арқылы жаттығуларды үздіксіз орындау арқылы өзгешеленеді және келесілерді қамтиды:
1. 16 кг екі гірді 1,5 минуттық қарқынмен минутына 18 рет көтеру арқылы итеру. Содан кейін, демалмастан, 20 кг екі гірді 1,5 минуттық қарқынмен минутына 16 рет көтере итеру, содан кейін тағы да демалмастан 24 кг гірді 1,5 минуттық қарқынмен 14 рет көтеру;
2. 24 кг гірді 2 минут (оң минут, сол минут) серпу, 20 кг гірді демалмастан тоқтаусыз 2 минут серпу, ал 16 кг гірді 2 минут серпу;
3. Штанганы иыққа қойып жүрелеу. Бірінші ықпал – ең жоғары нәтиженің 60%-ын екі рет жүрелеу, екінші ықпал – 2 рет – 65%, үшінші ықпал – үш рет екі қатар – 70%, төртінші ықпал – үш рет, үш қатар үшін 80% жүрелеу.
Интервалдық жаттығу әдісі 2 минуттан аспайтын жаттығу ұзақтығымен ерекшеленді; айқын демалыс аралығы - ықпалдар арасында 30-120 секунд және ықпалдар қатарының арасында 4-5 минут.
Жұмыс фазалары мен демалыс аралықтарының ұзақтығының келесі комбинациялары қолданылды:
24 кг екі гірді 30 секунд итеру, демалыс 30 секунд;
24 кг екі гірді 60 секунд итеру, демалыс 60 секунд;
24 екі гірді 60 секунд итеру, демалыс 30 секунд.
Жаттығудың қайталау әдісі кезінде біз жұмыс пен демалыстың жекелеген кезеңдерін дәл бөлуді қарастырдық.
1. 24 кг екі гірді 1 минуттық қарқынмен минутына 10 рет көтере итеру - 10 ықпал. Қалпына келгенше демалу.
2. 20 кг гірді әр қолмен бір минут серпу, содан кейін қалпына келгенше демалу - 6 ықпал.
3. Штанганы кеудеге қойып тұрған күйде жоғарыға көтеру ең жоғары нәтиженің 80% 3 қайталау, 5 ықпал.
Жарыстық әдіс жарыстың шарттары мен ережелеріне барынша жақын жаттығуларды орындау - «бақылау шамалары» үшін қолданылды.
Әдетте «бақылау шамалары» итере көтеруде 6-8 минут, ал серпи көтеруде дайындық кезеңіне байланысты әр 3-4 апта сайын жасалды. Осылайша, жарыс ережесінің талаптары ескерілді, мұнда бір жаттығуды орындауға 10 минут уақыт беріледі.
В.И. Воропаевтың жұмысында жаттығудың айналма әдісі күш төзімділігін дамыту үшін өте тиімді екені айтылған [73,74]. Осы жұмысты негізге ала отырып біз бір сабақ үшін айналма әдістің келесі жаттығуларын ұсындық:
-
Гірді әр қолмен серпу (ең жоғары 30-40%); -
Тіреле жатып қолды бүгіп-жазу (ең көп саны/2 рет); -
Екі гірді кеудеге көтеру (5-10 рет); -
Екі гірді бас деңгейінен көтеру (5-10 рет); -
Аяқтың көмегімен арқанға өрмелеу (3 рет); -
Екі гірді итеру (ең жоғарының 50-60%); -
Белтемірде аударылу арқылы көтерілу (3-5 рет).
Содан кейін қайталау бірінші жаттығуды орындаудан басталды. Дайындық кезеңіне және айналысушылардың контингентіне байланысты бұл циклды 2-3 рет қайталауға болады.
Ойын әдісі көбінесе аптасына екі рет баскетбол ойыны лас уақытының 20 минуттан 2 таймын қолданып, әр түрлі қозғалысты және спорттық ойындар түрінде іске асырылды. Футбол аптасына бір рет 60-80 минут ойналады. Кейде 45-60 минутқа созылатын ойын – қол добы ойынын пайдаланды.
Күшті дамытудың негізгі құралдары өз денесінің салмағымен де, сыртқы заттардың (штанга, гантель, гір және т.б.) салмағымен де жаттығулар жасау болды.
Күш қабілеттерін дамыту үшін жалпыға бірдей жаттығулар: штанганы жатқан күйде көтеру, бітімге тарту, штангамен отырып-тұру, штанганы отырған қалыптан көтеру, бастан асыра итере «швунг» қолданылды. Бұл жаттығулар әр жаттығуда спортшының ең жоғары нәтижесінің қарқыны 70-80% 4-5 минуттық демалыс аралығы бар 4 ықпал 3-4 рет қайталау арқылы орындалды. Бұл жаттығулар қол және иық бұлшықет топтары, сондай-ақ кеуде мен аяқ бұлшықеттерінің күш қабілеттерін дамытуға ықпал етеді.
Күш төзімділігін дамыту үшін өз денесінің салмақтарымен жаттығулар немесе салмағы аз сыртқы салмақты түсіретін жаттығулар қолданылды, онда айналысушы жаттығуды 20-30 рет қайталауға дейін орындай алады, атап айтқанда: биік белтемірде асыла тартылу, паралель сырықтарға сүйеніп итерілу, жүрелей отырған қалыптан сырықпен (20 кг) секіру, швед қабырғасындағы ілмекте түзу аяқты көтеру, сырықтарға тіреле бұрышты ұстау және т.б.
Сондай-ақ, өз салмағыңызбен салмақ түсіретін жаттығулар (тіреле жатып қолды бүгіп-жазу, бір аяқпен отырып-тұру және т.б.), 5-7 минуттық демалыс аралығы бар 4 ықпал ең жоғары қайталаудың 80% қарқындылығы пайдаланылады. Жүрелей отырған қалыптан сырықпен шаршау белгісі көрінгенге дейін орындалды (баяу орындау, 5 см-ден аспайтын төмен биіктікке секіру), демалыс аралығы 7-10 минут, 3 ықпал.
Жарылыс күшін дамыту мақсатында: екі аяқпен гимнастикалық атқа биіктікке секіру пайдаланылды. Жаттығу демалысы 4 минут 5-7 рет 4 ықпал арқылы орындалды; биіктіктен (140 см) секіргеннен кейін жоғарыға секіру. Бұл жаттығу аяқ бұлшықеттеріне бағытталған және демалысы 3-5 минуттық 3 ықпал, 10 рет қайталау арқылы орындалды.
Төзімділікті дамыту үшін ұзақ уақыт бойы орындалатын жаттығулар қарастырылды. Жазда аптасына үш рет жүгіруден кейін 20-25 минут қиыспалы жерлермен жүгіру, ал қыста аптасына үш рет 40-50 минут шаңғы тебу немесе аптасына үш рет 25 минуттан велотренажерда жүру. Арнайы төзімділікті дамыту үшін жеңіл салмақты гірлермен жасалатын жаттығулар қолданылды, бұл спортшыға 10-12 минутқа созылатын жаттығуларды (серпу, секіру, итеру және т.б.) орындауға мүмкіндік берді. Бұл жаттығуларды орындау салыстырмалы түрде оңай, динамикасы бойынша ерекшеленеді және тыныс алу жүйесін жақсартуға бағытталған.
Шапшаңдықты дамыту үшін ең аз уақыт аралығында максималды жылдамдықпен орындалатын жаттығулар қолданылды: екі рет айналатын скакалкамен секіру - жаттығу 3 ықпалдық 10 рет қайталаудан тұрады; 10, 20, 30 м 3 ықпалдық, 5-10 минут демалыс аралығымен жүгіру; көшбасшының артында 60 м 4 ықпалдық 5-10 минут демалыс аралығымен жүгіру. Координациялық қабілеттер кеңістікте өз денесін мұқият бақылауды және кенеттен туындаған жағдайларда бағдарлануды талап ететін арнайы жаттығулар әсерінен дамыды. Бұл жаттығулардың ішінде: қашықтықтың ортасында 180 градусқа бұрылу арқылы секіре 10 метрге жүгіру, содан кейін жүгіруді жалғастыру бар. Жаттығу 1-2 минуттық демалыс аралығы бар 6 рет қайталау арқылы орындалды; спорттық ойындар (футбол, баскетбол, қол добы, орыс лаптасы және т.б.). Ойын әдісін қолдану ойын ережелерін де, алаң көлемін де өзгерту арқылы ойынның қарқындылығына, ұзақтығына әсер етуге мүмкіндік берді.
Иілгіштікті дамыту үшін пассивті және белсенді созылу (керу) қолданылды. Иық бұлшықеттерін және аяқтың бұлшықеттерін созуға үлкен мән берілді, соның ішінде швед қабырғасындағы жаттығулар, бастапқы қалыптан алға еңкею, аяқты алшақ қоя отырып 4-6 рет иілу, бапкердің көмегімен арқаға қысым түсіру түріндегі 5 ықпал.
Алдын ала тестілеу өткізгеннен кейін құрылған бақылау және эксперименттік топтардың нәтижелерін салыстыру олардың арасында айтарлықтай айырмашылықтарды анықтаған жоқ (15-кесте).
Көрсетілген деректердің дұрыстығын бағалау кезінде педагогикалық зерттеу үшін жеткілікті 5 пайыздық маңыздылық деңгейі (0,95% ықтималдық) негізгі критерий ретінде қабылданды [78,79,80].
15-кесте. Экспериментке дейінгі 14 жастағы гір көтерушілердің арнайы дене дайындығын диагностикалау нәтижелері
| № | Бақылау жаттығулары | Бақылау тобы | Эксперименттік топ | Р | ||||
| | | X | о | X | о | | ||
| 1 | 30 м жүгіру(сек) | 4,57 | 0,07 | 4,62 | 0,09 | Р>0,05 | ||
| 2 | Гірді кеудеге көтеру (саны) | 50 | 3 | 49 | 4 | Р>0,05 | ||
| 3 | Толтырылған допты итеру (м) | 9,32 | 0,94 | 9,33 | 0,74 | Р>0,05 | ||
| 4 | Тіреле жатқан күйде екі қолды бүгіп-жазу (рет саны) | 39,01 | 1,9 | 39 | 1,7 | Р>0,05 | ||
| 5 | Бір орыннан ұзындыққа секіру (см) | 199 | 7 | 200 | 5,5 | Р>0,05 | ||
| 6 | Екі қолмен допты төменнен лақтыру (м) | 8,92 | 0,22 | 8,94 | 0,19 | Р>0,05 | ||
