Файл: Магистрлік диссертация.docx

Жас спортшыларды дайындауды басқару



1-сурет. Жеткіншек спортшыларды даярлауды басқару технологиясының схемасы.

Схемадан басқару жүйесінің құрылымдық элементтері әрекеттердің реттілігін көрсететінін көреміз. Сонымен қатар жасөспірімдерді дайындаудағы басқарушылық іс-әрекеттер де әр алуан. Бұл процесте жетекші рөл, әрине, бапкерге тиесілі, бірақ басқа да бірқатар мамандардың (ұйым қызметкерлері, дәрігерлер, ғылыми қызметкерлердің) белсенді қатысуымен бапкердің жұмысы нәтижелі болмақ.

Бұл процесс жаттығу іс-әрекетін лезде педагогикалық түзету арқылы спортшыны жаңа, жоғары, сапалы деңгейге шығару мақсатын көздейтін шеңбер бойынша жүргізіледі .

Дене шынықтыру мен спортты басқарудың негізгі қиындығы бапкер, педагог өз бетінше жұмыс істей алатын жүйеге (ағзаға) әсер етуге тырысатынында дейді. Адам жағдайының жеке және уақытша өзгеруіне байланысты біз бірдей әсерге әрқашан бірдей жауап ала бермейміз, яғни бір жаттығу жүктемесі әр түрлі жаттығу нәтижесін тудыруы мүмкін.

Бапкердің сан алуан әрекеттерінің ішінде оқу жаттығуды жоспарлау және ұйымдастыру, жаттығу процесін үйлестіру, жоспарланған іс-әрекеттердің орындалуына жетекшілік ету және бақылау сияқты қажетті іс-әрекеттер басқарудың маңызды элементтері болып табылатыны баршаға мәлім.

Жоспарлау оңтайлы құралдарды пайдалана отырып, алға қойылған мақсатқа жетуге бағытталған келешектегі әрекеттерді болжауға негізделген дайындық процесі ретінде сипатталады [63].

Жоспарлау дегеніміз - мақсатқа қол жеткізетін әрекеттердің әрбір қадамын құру. Спорттық жаттығу жағдайында, спорттық көрсеткіштерді, нәтижелерді жақсарту. Жоспарлау өте күрделі құрылыммен сипатталады, оған келесілер кіреді: қажетті нәтижелерді болжау, бағдарламалау және модельдеу.

Жекелеген спортшыларды немесе команданың ұзақ мерзімді дайындық бағдарламасын әзірлегенде және оны жүзеге асыру процесінде әр алуан спорт түрлерінің көптеген мамандары модельдеу әдісін кеңінен қолданады. Бұл әдіс бірқатар аспектілерді қамтиды. Олардың негізгілері спортшылардың шеберлігі мен дене шынықтыру деңгейлерінің әр түрлі аспектілерін модельдеу және осы модельдеу нәтижелерін мақсатты модельдер мен модельдік сипаттамалар түрінде көрсету, сондай-ақ алдағы бәсекелестік қызметтің негізгі параметрлерін оқыту жағдайында модельдеу болып табылады.

Ұйымдастыру спортшыға жоспарланған нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін спорттық жаттығулардың сәйкес құралдарын, формалары мен әдістерін таңдауды және пайдалануды көздейді.

---

Оқу-жаттығу процесін түзететін шешім қабылдау процесі ресми және бейресми шешім түрінде болуы мүмкін. Ресми шешімдер нақты ережелер мен ұсынымдар негізінде қабылданады. Бейресми шешімдер ешқандай ережелерді қажет етпейді. Бапкер көбінесе өзінің парасатты сезімін, тәжірибесін, интуициясын басшылыққа алады. Шешім ешбір зерттеулер мен ғылыми әзірлемелерге сүйенбей қабылданады, бұл әрине дұрыс шешім қабылдауға кепілдік бермейді.

Кешенді бақылауды уақтылы және адекватты пайдалану бұл мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.

Кешенді бақылаудың негізгі принциптері:

- барлық сәттер өзара байланысты және бірін-бірі толықтыратын кешенде бақылауды жүзеге асыру;

- кешенді бақылау барысында ғылыми негізделген және зерттеулермен тексерілген құралдарды пайдалану;

- бақылау процесінде бірдей жағдайлар мен өлшеу процедураларын құру;

- педагогикалық, биомеханикалық, биомедициналық, психологиялық пішіндегі басқару элементтерінің оңтайлы санын таңдау;

- бақылау процесінде алынған нәтижелерді өлшеудің дәлдігі үшін қажетті математикалық статистика әдістерін қолдану;

- кешенді бақылау жүргізілетін балаларға ыңғайлы болатын параметрлер мен аспаптық әдістердің санын біріздендіру;

- дайындықтың белгілі бір кезеңіне қолданылатын сәйкес параметрлерді, тесттер мен бақылау әдістерін таңдау [64].

Бақылау кері байланысты жүзеге асыру құралы қызметін атқарады. Бақылау мақсатында спортшының дене дайындығының әртүрлі аспектілеріне тестілеу жүргізіледі. Диагностика негізінде зерттелетін адамның берілген күйі модельдік жағдаймен салыстырылады. Спортшының дене дайындығының нақты көрсеткіштерінің нәтижелері мен модельдік сипаттамалары арасындағы сәйкессіздік дәрежесін анықтағаннан кейін бапкер дене шынықтыру жаттығуларының әр түрлі кезеңдерінде спортшының жеке дайындық жоспарына түзетулер енгізеді.

Өлшеудің негізгі мақсаты – спортшылардың жағдайы мен қабілеттерін анықтау. Мұндай өлшеулер жарыс немесе арнайы жаттығуларға байланысты бақылау жаттығуларын тестілеу немесе орындау арқылы көптеп жүргізілуі мүмкін. Спортшының дене дайындығын модельдеу процесін іске асыру үшін бұл мәліметтердің маңызы зор. Тест нәтижелерін ұзақ уақыт бойы (бірнеше айдан бірнеше жылға дейін) өзгерту бапкерге, спортшыға, ғалымға нәтижелерді зерттеп, талдауға, содан кейін қажетті қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, оқу-жаттығу процесінің тиімділігі басқару процесінің технологиялық тізбегінің барлық кезеңдерін сапалы орындауға тікелей байланысты екенін атап өтуге болады.

---

Өкінішке орай, қазіргі уақытта гір көтеру спортында спортшылар дайындығының әр түрлі аспектілеріне әзірленген нормативтік талаптар жоқ, модельдік болатын көрсеткіштер іс жүзінде жоқ, әр түрлі жастағы дене дайындығының негізгі көрсеткіштерінің динамикасы анықталған жоқ. Жоғарыда айтылғандарға байланысты дайындықтың әр түрлі кезеңдерінде жеке жоспар мен бағдарламаларға түзетулер енгізу үшін гір көтерумен айналысатын спортшылардың дене дайындығының нақты көрсеткіштерінің модельдік деңгеймен үйлеспеу дәрежесін анықтау мүмкін емес. Бұл факт жеткіншек гір көтерушілердің жаттығу процесін оңтайлы, педагогикалық негізделген басқаруды және оны жоспарланған нәтижеге сәйкес түзетуді айтарлықтай қиындатады.

3. 
   Модельдеу 13-15 жастағы гір көтерушілердің дене дайындығы деңгейін арттырудың тиімді факторы ретінде
   

«Модель» сөзі және одан туған «модельдеу» ұғымы соңғы кезде зерттеушілер тарапынан жиі айтылып, жалпы ауызекі лексикада да, арнайы терминологияда да қолданылуда.

Авторлар модельге бірнеше сипаттамалық анықтамалар береді. Солардың бірі модельдің масштабтық мағынасындағы анықтамасы: «модель» - кез келген объектінің, құбылыстың немесе процестің «өкілі», «орынбасары» ретінде [91] пайдаланылатын олардың кез келген кескіні (диаграмма, сипаттама, карта, кескін, диаграмма, сызба, жоспар, график және т.б.). Модельдің бұл анықтамасы тек белгілі бір айқындыққа ие екенін түсіндіруге болады, атап айтқанда, модельдің не үшін жасалғаны және зерттеу мақсаттары үшін неге назар аударуға арналғаны, яғни функциялары толық түсінікті емес.

«Модель» терминінің этимологиясы латынның modulus, modulus (өлшем, сурет, тәсіл және т.б.) сөзінен шыққан. «Модель» сөзі зерттеу объектісін бейнелейтін немесе қайта шығаратын, оны зерделеу белгілі бір объект туралы жаңа ақпарат беретіндей оны алмастыруға қабілетті, ойша ойдан шығарылған немесе материалдық түрде жасалған жүйе [65].

Модель және модельдеу бір-бірімен байланысты екі ұғым. Модельдеу табиғи немесе әлеуметтік шындықтың сол немесе басқа фрагменттерінің аналогтары (баламалары) бойынша объектілерді зерттеу әдісі ретінде анықталады. Модельдер сипаты бойынша пәндік (модельдер объектінің сыртқы және ішкі қатынастарын көлемде көрсетеді) және таңбалық модельдеу (модель қызметін диаграммалар, сызбалар, формулалар атқарады) болып бөлінеді.

---

Ғылымдағы модельдеу белгілі бір объектінің сипаттамаларын басқа объектіге көшіру деп түсіндіріледі, ол зерттеу жүргізу және осы сипаттарды зерттеу үшін арнайы әзірленген.

«Модель» терминінің спортқа қатысты оқу және ғылыми-көпшілік әдебиеттерде берілуінде, жалпы алғанда, үлкен айырмашылықтар жоқ. Модель – спорттық шеберліктің жоспарланған деңгейіне қол жеткізуді және болжамды спорттық нәтижелерді анықтайтын әр түрлі параметрлер кешені. Модельдің құрамына кіретін көрсеткіштер модельдік сипаттамалар ретінде түсініледі. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, модельдеу - бұл модельдерді құру және олармен жұмыс істеу процесі.

Модельдеу тақырыбы бойынша ғылыми әдебиеттерде модельдер мен модельдеулердің әр алуан түрлері мен типтері сипатталған. Модельдердің құрылымдық ерекшеліктеріне қарай олар теориялық және практикалық болып бөлінеді. Модельдердің басқа да, кең түрдегі классификациялары бар. Олардың ішінде көрнекі-бейнелі, табиғи, педагогикалық, таңбалық, физикалық, математикалық, кибернетикалық, компьютерлік және басқа да көптеген түрлерін бөліп көрсетеді.

М.Я. Набатникованың мәліметтері бойынша, басқару мақсатына байланысты, ең алдымен, модель типтерінің келесі классификациясына негізделген: математикалық, перспективалық, теориялық және базалық.

Базалық модельдер белгілі бір уақыт кезеңіне (жас) жету талаптарын ескере отырып жасалады және олар ақпараттық сипатта болады. Базалық модельдердің көмегімен, мысалы, дайындық кезеңінің соңында спорт секцияларында айналысатындардың дене дайындығына қандай сипаттамалар мен талаптар сәйкес болуы керегі қалыптасады.

Перспктивалық модель спорттық жоғары жетістіктердің артуын ескере отырып құрылады. Белгілі болжау кезеңдерінің бірі олимпиадааралық цикл. Сондай-ақ перспективалық модельдердің үлгілері арасында болашақтағы олимпиада жеңімпаздары мен жүлдегерлерінің ықтимал спорттық нәтижелерін болжау да бар.

М.Я. Набатникованың пікірінше оқу-жаттығу процесін басқарудың жалпы жүйесінде перспективалық модельдерді қолдануды 2-суретке сәйкес схема түрінде ұсынуға болады: диагностика – кірістегі ақпарат, болжам – шығыстағы дәл сол ақпарат. Ал диагностика мен болжам арасында диагностикалық аралық (негізгі) немесе болжамдық модеь түрлері арқылы сатылы (кезеңдік) бақылау жүргізіледі .

Аралық модельдер Бақылау сатылары (кезеңдері)

---

М

Диагноз
2-сурет. Жаттығу процесін басқаруда базалық және перспективті модельдерді қолдану схемасы қолдану схемасы



Болжам (модель)



Спортшылардың алдын ала белгіленген мақсатты күйлерінің параметрлеріне қол жеткізу дайындықтың аралық сатыларының (кезеңдерінің) модельдік сипаттамаларына және сайып келгенде, нормативтік жоспарға – болжамға сәйкес стратегиялық нәтижелерге қол жеткізуді қамтамасыз ететін модельге қол жеткізуді қамтамасыз етуі керек екенін айтып кеткеніміз жөн.

Сонымен бірге дене дайындығының әр түрлі аспектілерінің модельдік сипаттамаларын пайдалануды жеке түзету үшін бағдар ретінде қолдануға болады [66].

Теориялық модельдер – бұл спортшының дене дайындығының кейбір аспектілерінің құбылыстарын бар көзқараспен үйлестіруді сипаттайтын және түсіндіретін ғылыми білім. Теориялық модельдеуге модельді зерттеу кезінде жүйе айтарлықтай күрделі болғандықтан қажетті сипаттамаларды алу мүмкін болмаған жағдайда ғана жүгінеміз.

Математикалық модельдер өте алуан түрлі және олар теңдеулер, графиктер және т.б., олар негізінен корреляциялық, факторлық, регрессиялық және дисперсиялық талдаулардың нәтижелеріне негізделген.

Модельдің маңызды функцияларының бірі берілген зерттеу объектісі туралы жаңа ақпарат алу екенін атап өткен жөн. Сонымен қатар, бұл ақпарат қызығушылық танытатын объектіні емес, оның материалдандырылған немесе ойша болуы мүмкін моделін зерттеу арқылы алынады. Осыған сүйене отырып, модельдеу әдісін қолдану кезінде бір-бірімен және зерттелетін объектінің арасында белгілі бір байланыс, яғни модель орнатылады. Осылайша, модельдеу – бұл бейнелеудің ерекше формасы.

Модельдеу әдісін белгілі бір объектіні зерттеудің өзі мүмкін емес немесе өте қиын болған жағдайда қолдану керек. Мысалы, білікті спортшылардың басты мақсаты спорттық жоғары нәтижеге қол жеткізу екенін ескерсек, олар әр стартта өздерінің ең жоғары нәтижесін көрсетіп, бүкіл маусым бойы жарыса алмайды. Жаттығу уақытының көп бөлігінде бұл спортшылар маусымның 2-3 негізгі

---