Добавлен: 26.04.2024
Просмотров: 179
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
старттарына дайындалады, маусымдағы ең жақсы нәтижемді көрсетемін деп күтеді. Белгілі бір жағдайларда білікті спортшылардың жаттығу қызметін бәсекелестік қызметтің моделі ретінде қарастыруға болатынын атап өткен жөн.
Объекті мен модель арасында белгілі бір ұқсастық болуы керек. Ол объектінің дене сипаттамаларының немесе функцияларының (мысалы, бәсекелестік әрекет) және модельдің (мысалы, оқу әрекеті) ұқсастығынан немесе объектінің және оның моделінің мінез-құлқының математикалық сипаттамасының сәйкестігінде тұрады. Модель өзінің объектіге сәйкестік дәрежесі анықталғанда ғана өз қызметін атқара алады. Егер бұл дәреже айтарлықтай жоғары болса, онда модель адекватты болып саналады [67].
Мазмұнына қарай модельдер спортта дәстүрлі түрде бөліп қарастырылады:
- ең күшті спортшылардың моделі;
- ұзақ мерзімді жаттығуды немесе оның жеке циклдерін, сатыларын, кезеңдерін құру моделі;
- жаттығу әсерлерінің моделі.
Дене шынықтыру және спорт саласындағы отандық және шетелдік ғылымның көптеген жетекші ғалымдары көрнекті спортшылардың (әлем чемпиондары, Олимпиада ойындары) модельдерін зерттеуге және құруға шақырады, мұны оның өте маңызды педагогикалық функцияларды атқаратындығымен түсіндіреді:
Бақылау: спортшылардың ерекше дайындық деңгейін анықтау.
Әдістемелік: нормативтік талаптарға сәйкес алға қойған міндеттерге қол жеткізу дәрежесін ескере отырып жаттығудың таңдаған әдісінің дұрыстығын анықтау.
Салыстырмалы: көрсетілген нәтижелерге байланысты спортшылар арасындағы айырмашылықтарды анықтау.
Болжамдық: жаттығудың алдағы мейлінше жоғары міндеттерін шешуге қажет деңгейге спортшының қол жеткізгені туралы ақпаратты ұсыну.
Базалық «ең күшті спортшылардың үлгісін» құрудың теориялық негіздерін В.В. Кузнецов әзірлеген. Олардың көзқарастарына сәйкес жалпылама модель бөліктерге бөлінеді, олар бағыну қатынастарына сәйкес үш деңгейде маңыздылық дәрежесіне қарай орналасады.
Бірінші деңгейде көрсетілетін, негізгі жарыстарға қажетті ақпаратты жылдар бойы жинаудың негізінде құрылатын атлеттердің бәсекелік қызметінің сипаттамалары қарастырылады.
Екінші деңгейде спортшылардың спорттық формасы ең жоғары деңгейде болған кезеңде олардың техника физикалық және тактикалық дайындығының сипаттамалары зерттеледі.
Үшінші деңгейде морфологиялық ерекшеліктері, функционалдық-психологиялық дайындығы, спортшының жасы және олардың ең жоғары нәтижелер көрсететін уақыт кезеңіндегі жаттығуларының спорттық тәжірибесі қарастырылады.
Осында сипатталған үш деңгейдің бағыну сипаты қадағаланды. Мысалы, спортшының жарыс белсенділігін талдау арқылы оның іс-әрекетіндегі нақты кемшіліктерді анықтауға болады. Бұл кемшіліктердің себептері екінші деңгейлі модельдің техникалық, арнайы физикалық және тактикалық дайындық сияқты құрамдас бөліктерін талдау кезінде пайда болады. Тек үшінші деңгейдің сипаттарын талдауды зерттеу ғана ең соңында зерттеушіге алғашқы екі деңгейдегі кемшіліктердің нақты себептерін көрсетеді. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, ең күшті спортшы моделінің негізгі қасиеттерінің жүйелерін талдағаннан кейін оларды біріктіріп қарастыру керек. Әрине, бұл деңгейлер бір-бірінен өзгеше және ең алдымен, спорттың ерекшеліктеріне байланысты, бірақ кез келген жағдайда жетекші құрамдас бөліктер басым болады.
Жеткіншек спортшылардың көп жылдық жаттығу процесінің өзіндік спецификалық заңдылықтары болғандықтан, модельдік сипаттамалардың негізгі компоненттерінің бағыныштылық қатынасы өзгереді, бұл олардың маңыздылық деңгейлері бойынша орналасуынан көрінеді [68].
Көп жылдық жаттығу барысында немесе оның жекелеген циклдері, сатылары, кезеңдері шеңберінде қарастырылатын модельдік көрсеткіштер оқу-жаттығу процесінің тиімділік факторының эталондық шамасы түрінде қабылданады. Жаңадан бастаушы спортшы орындауы тиіс модельдік көрсеткіштерге бағдарлану барлық жүйелер мен органдардың үйлесімді дамуына қол жеткізудің шұғыл қажеттілігімен ғана емес, сонымен қатар спорттық жаттығуларды мерзімінен бұрын, негізсіз мәжбүрлеуді барынша болдыртпау талабымен түсіндіріледі. Жас спортшылар үшін олардың спорттық іс-әрекетінде ең бастысы балалар мен жасөспірімдердің одан әрі спорттық жетілуін және спорттық ұзақ өмір сүруін қамтамасыз ете алатын базалық дайындық жоғары тиімді болуы керек. Әркімнің тиімділік туралы өзіндік түсінігі бар екені бәріне мәлім және оны басқалармен салыстырғанда ғана бағалауға болады. Мысалы, баланың белгілі бір дене қасиеті даму деңгейінің артуын анықтай отырып, тек осы факт бекітіледі. Сонымен бірге алынған нәтижелерді модельдік көрсеткіштермен салыстыру кезінде оқу-жаттығу процесінің қаншалық толық орындалғанын анықтауға болады.
Егер арнайы ұйымдастырылған жаттығуда немесе жаттығу микроциклінде біз алдағы жарыс әрекетінің негізгі параметрлерін жаңғыртып, жарысқа ұқсас психофизиологиялық өзгерістерді тудырсақ, бұл біз осы әрекетті модельдедік, жаттығу әсерлерінің моделін құрдық дегенді білдіреді. Мұндай жаттығу немесе жаттығу микроциклдері нақты жарыстардың моделі. Бұл модельдің қаншалық адекватты екенін байқаудың нәтижесі көрсетеді. Егер жарыс әрекетінің параметрлері асып кетсе, бұл модельдеу оның нақты сұранысынан озық жасалғанын білдіреді.
Көптеген зерттеулер белгілі бір спорт түріндегі техникалық және тактикалық көрсеткіштерді, спортшының психологиялық дайындығын, функционалдық жарамдылығын, белгілі бір спорт түріндегі биомеханика ерекшеліктерін және дене дайындығын модельдеуге арналған.
Дене дайындығындағы жетекші компоненттердің деңгейлерін анықтау әдетте тестілеу көмегімен жүргізіледі. Тесттерге әдетте арнайы немесе жарыс жаттығулары кіреді.
Компонент деңгейінің көрсеткіштері әр түрлі сандармен және баллдармен көрсетіледі. Баллдық жүйе нәтижені абсолютті мәнде көрсету мүмкін болмаған жағдайда қолданылады. Ұпайларды бағалауды мамандар, сарапшылар жүргізгені де маңызды. Қалған құрамдастардың барлығында нақты сандарға басымдық берілетіні айтпаса да түсінікті [68].
Модельдік сипаттамаларды әзірлеу үшін спортшылардың дене дайындығының құрамдас бөліктерінің көпшілігінің орташа алынған мәліметтерін экстраполяциялау арқылы әзірленген модельдерді кеңінен қолдануға тура келеді.
Әдеби дереккөздерді зерделеу, талдау модельдік сипаттама жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы жүзеге асатынын көрсетеді.
Бұған К.Г. Клецов пен М.Я. Набатников жарқын дәлел бола алады, олар базалық көрсеткіштердің критерилері мен пайдалану коэффициенттерінің негізінде тиісті нормаларды құруды ұсынады. Алдағы спорт маусымының осы нәтижелерін қалыптастыру кезінде атлеттер өздерінің мақсатты көрсеткіштерін өзгертеді, ал жарыстық нәтижелермен салыстырғанда сатылардағы нәтиже көрсеткіштерінің арақатынасын сипаттайтын пайдалану коэффициенттері өткен спорт маусымына пропорциональ болып қалады.
Бұл авторлардың пікірінше, осындай ықпалды қолданудың арқасында жылдық дайындық циклінің жекелеген сатыларындағы бақылау жаттығуларының нәтижелері жарыс кезеңіндегі жоспарланған спорттық нәтижеге қол жеткізуге тікелей тәуелді болады. Жоғарыда айтылғандардың негізінде белгілі бір біліктілік тобына тән белгілер ескеріледі, бұл нормалар объективтілігінің маңызды шарттарының бірі.
Александрова Г.В. [4], М.Я. Набатникова [91], келесілерді көрсетеді. Ол былай дейді: «Анықталған анықтамалардың ешқайсысы жоқ, олардың ішінде: жас спортшылардың жас ерекшеліктеріне байланысты пайдалану әсері; спорттық жоғары шеберлікке қатысты мақсатты бағдарлау; модельдік сипаттамаларға жауап беру үшін талап етілетін жас спортшылардың негізгі дене қасиеттерін дамытудағы пропорционалдылықты бұл автор ашпаған. Ең алдымен, бұл спорттық нәтижелер мен қимыл-қозғалыс тесттерінің жас және біліктілік арақатынасы түсінігін өрескел бұрмалауға негізделген осы мақсаттар үшін пропорционалдық коэффициенттерді және пайдалану коэффициенттерін дұрыс қолданбауға, сондай-ақ коэффиценттік қатынастың белгілі бір мәндерінен логикалық ауысуларда жіберілген қателерге байланысты».
Мұнда Г.В. Александрова сондай-ақ қарастырылатын модельдік сипаттамаларды есептеу әдістемесін пайдалану кезінде зерттелетін көрсеткіштердің өсу динамикасын бағалаудың өзекті қажеттілігі туындайтынын атап өтеді.
В.В. Кузнецов еңбектерін талдау кезінде [71] біз болашақ спортшының нормативті деңгейіне сәйкес келетін жеткіншек спортшылардың жалпы және арнайы дене дайындығының параметрлерін анықтау үшін автордың екі жылдық кезеңде жоғары көрсеткіштерге ие болған балалардың жетекші дене қасиеттерінің даму деңгейі динамикасын зерттегенін көреміз.
Автордың қол жеткізген деректеріне сүйене отырып тиісті жастағы мектеп оқушыларының дене дайындығын объективті бағалауға негіз болатын тиісті кезеңдік бақылау нәтижелері анықталды.
Жалпы және арнайы дене дайындығының модельдік параметрлері ретінде берілген деректер баланың жасына байланысты өзгеретін белгінің орташа мәндерін көрсетеді. Нәтижесінде модельдік деңгей ретінде орташа нәтиже алынды, оны дене қасиеттерінің даму деңгейі жоғары балалар көрсетті.
В.А. Венников жұмысындағы модельдік сипаттамалар да осылай жасалған [18]. Оның спортшылардың модельдік сипаттамаларын құру әдістемесі негізіне жеңіл атлетикамен айналысатын жеткіншек разрядтағы, ІІІ және ІІ спорттық разрядтардағы қыздарға жүргізілген тиісті зерттеу материалдарын жинау және талдау нәтижесінде алынған орташа мәндер мен стандартты ауытқулар қойылған. Дене дайындығының модельдік сипаттамалары үшін автор спортшылар тобы көрсеткен орташа мәндерді алды.
В.П. Бачин [13], сонымен қатар су полосымен айналысатын спортшылардың жыл бойына жаттығу макроциклі кезеңдеріне қатысты арнайы дене дайындығының модельдік сипаттамаларын әзірлеуге қатысты. Автор модельдік сипаттамалар ретінде орташа мәндер мен стандартты ауытқуларды қабылдауды ұсынады.
16-19 жас аралығындағы спортшылардың модельдік сипаттамаларын анықтаумен айналыса отырып, В.П. Бачин [13] сараптамалық-статистикалық әдістерді негізге алды. Төрт түрлі жас тобындағы спортшыларды зерттеу нәтижелерін олардың болашағын сараптамалық бағалау арқылы салыстыру, дайындық деңгейі Х-а шекарасынан төмен баскетболшылардың болашағы барлар санатына ену мүмкіндігінің жоқтығын көрсетті. Сондықтан бағалау диапазонының ең төменгі талаптары осы шекте белгіленді. Жоғарғы шекті анықтау дене дайындығының күшті жақтарының көрсеткіштерін ескере отырып жүргізілді және бұл шек Х+1,5 а шегінде орналасты.
Әзірленген бағалау жүйесін негіздеу үшін Венников В.А. [18], жас баскетболшылар қатысқан зерттеу ұйымдастырды. Өзінің зерттеулерінің нәтижелерін қорытындылай келе В.А. Венников келешегі зор зерттелуші спортшылардың 92%-ы дайындықтың жоғары деңгейіне сәйкес келеді, сондықтан олардың нәтижелері эталондық болуы мүмкін деген қорытындыға келді. Өзінің зерттеулеріне сүйене отырып, ол X+a-дан X+1,5a-ға дейінгі жоғары мәндер диапазонын анықтады. Жеке модельдік сипаттамалардың сандық көрсеткіштерін есептеу болжамды болды және белгілі бір құрамдас бөліктерде ересек баскетболшылардың нәтижелерінен асып түсті.
Спорттың әр алуан түрлерінде модельдеудің ұзақ уақыт бойы зерттеліп келе жатқанын ескере отырып, ең күшті спортшыларды модельдеудің кейбір аспектілері бойынша белгілі бір келіспеушіліктер әлі де бар екенін атап кеткен жөн. Көптеген беделді мамандар модельдерді бой, салмақ, жүрек соғу жиілігі және т.б. сияқты көрсеткіштердің жиынтығы ретінде қарастырады. Белгілі бір адам (Әлем, Олимпиада ойындары чемпионы,) да модель бола алады деген пікірлер бар.
Қазіргі уақытта спорт қызметін (іс-әрекетін) бағалаудың жүйелі ықпалы ғана ағзаның спорттық өмірдің өте күрделі және жиі болатын экстемальды жағдайларына бейімделіп қайта құрылымдалуында болатын өзара байланысты және өзара тәуелді физиологиялық, морфологиялық және психологиялық процестердің барлық алуан түрлілігін егжей-тегжейлі түсінуге мүмкіндік беретіні барған сайын айқын бола түсуде.
Спорттық-жаттығу әрекеті процесінде басқарылатын компоненттің рөлін оқушы, спортшы орындайды, ол өте күрделі және көп функциялы жүйе. Бұл факт іс-әрекеттердің өзін де, олардың жүйелерінің дамуын да басқарудың педагогикалық процесін айтарлықтай қиындатады. Негізгі қиындықтар, ең алдымен, қажетті ақпараттың жеткіліксіздігіне байланысты туындайды. Спортшының іс-әрекетінің моделі болып табылатын жарыстарда немесе жаттығу сабағында көрсетілген нәтиже тек осы фактіні көрсетеді, бірақ ешбір жағдайда себеп-салдар байланысын ашпайды. Осыған сүйене отырып, спортшылар шеберлігінің жекелеген аспектілері дене дайындығының сипаттамаларын модельдеудің өзекті қажеттілігі туындайды. Осы ережеге сәйкес спорт ғылымында спорттық дайындықтың әр түрлі сатыларына және әр түрлі спорттық шеберлік деңгейлеріне сәйкес келетін әр алуан спорт түрлері бойынша спортшылардың модельдерін жасау мәселесі туындайды.
Тарау бойынша қорытынды
Осылайша, осы тақырыптағы ғалымдардың көптеген тұжырымдарын талдай отырып, модельдеу көптеген спорт түрлері бойынша зерттелгенін айтамыз. Барлық зерттеулер көбінесе Олимпиада ойындарының бағдарламасына енгізілген спорт түрлері бойынша жүргізілді (олимпиадалық спорт түрлері), бұл спорттың дамуына әкелетін спортқа деген қызығушылықтың артқанын көрсетеді. Гір көтеру спорты – олимпиадалық спорт түріне жатпайды, бірақ бүкіл әлем бойынша бұл спорт түріне деген қызығушылық жылдам қарқынмен өсіп келеді. Гір көтеру спортындағы бәсекелестіктің айтарлықтай артқанын ескере отырып, спортшыларды дайындаудың жаңа жолдарын, бағыттарын, әдістерін іздеу қажет. Модельдеуді біз оқу-жаттығу процесін жүргізуді жақсарту үшін гір көтеру спортының жаңа әдісі ретінде қарастырамыз.
Объекті мен модель арасында белгілі бір ұқсастық болуы керек. Ол объектінің дене сипаттамаларының немесе функцияларының (мысалы, бәсекелестік әрекет) және модельдің (мысалы, оқу әрекеті) ұқсастығынан немесе объектінің және оның моделінің мінез-құлқының математикалық сипаттамасының сәйкестігінде тұрады. Модель өзінің объектіге сәйкестік дәрежесі анықталғанда ғана өз қызметін атқара алады. Егер бұл дәреже айтарлықтай жоғары болса, онда модель адекватты болып саналады [67].
Мазмұнына қарай модельдер спортта дәстүрлі түрде бөліп қарастырылады:
- ең күшті спортшылардың моделі;
- ұзақ мерзімді жаттығуды немесе оның жеке циклдерін, сатыларын, кезеңдерін құру моделі;
- жаттығу әсерлерінің моделі.
Дене шынықтыру және спорт саласындағы отандық және шетелдік ғылымның көптеген жетекші ғалымдары көрнекті спортшылардың (әлем чемпиондары, Олимпиада ойындары) модельдерін зерттеуге және құруға шақырады, мұны оның өте маңызды педагогикалық функцияларды атқаратындығымен түсіндіреді:
Бақылау: спортшылардың ерекше дайындық деңгейін анықтау.
Әдістемелік: нормативтік талаптарға сәйкес алға қойған міндеттерге қол жеткізу дәрежесін ескере отырып жаттығудың таңдаған әдісінің дұрыстығын анықтау.
Салыстырмалы: көрсетілген нәтижелерге байланысты спортшылар арасындағы айырмашылықтарды анықтау.
Болжамдық: жаттығудың алдағы мейлінше жоғары міндеттерін шешуге қажет деңгейге спортшының қол жеткізгені туралы ақпаратты ұсыну.
Базалық «ең күшті спортшылардың үлгісін» құрудың теориялық негіздерін В.В. Кузнецов әзірлеген. Олардың көзқарастарына сәйкес жалпылама модель бөліктерге бөлінеді, олар бағыну қатынастарына сәйкес үш деңгейде маңыздылық дәрежесіне қарай орналасады.
Бірінші деңгейде көрсетілетін, негізгі жарыстарға қажетті ақпаратты жылдар бойы жинаудың негізінде құрылатын атлеттердің бәсекелік қызметінің сипаттамалары қарастырылады.
Екінші деңгейде спортшылардың спорттық формасы ең жоғары деңгейде болған кезеңде олардың техника физикалық және тактикалық дайындығының сипаттамалары зерттеледі.
Үшінші деңгейде морфологиялық ерекшеліктері, функционалдық-психологиялық дайындығы, спортшының жасы және олардың ең жоғары нәтижелер көрсететін уақыт кезеңіндегі жаттығуларының спорттық тәжірибесі қарастырылады.
Осында сипатталған үш деңгейдің бағыну сипаты қадағаланды. Мысалы, спортшының жарыс белсенділігін талдау арқылы оның іс-әрекетіндегі нақты кемшіліктерді анықтауға болады. Бұл кемшіліктердің себептері екінші деңгейлі модельдің техникалық, арнайы физикалық және тактикалық дайындық сияқты құрамдас бөліктерін талдау кезінде пайда болады. Тек үшінші деңгейдің сипаттарын талдауды зерттеу ғана ең соңында зерттеушіге алғашқы екі деңгейдегі кемшіліктердің нақты себептерін көрсетеді. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, ең күшті спортшы моделінің негізгі қасиеттерінің жүйелерін талдағаннан кейін оларды біріктіріп қарастыру керек. Әрине, бұл деңгейлер бір-бірінен өзгеше және ең алдымен, спорттың ерекшеліктеріне байланысты, бірақ кез келген жағдайда жетекші құрамдас бөліктер басым болады.
Жеткіншек спортшылардың көп жылдық жаттығу процесінің өзіндік спецификалық заңдылықтары болғандықтан, модельдік сипаттамалардың негізгі компоненттерінің бағыныштылық қатынасы өзгереді, бұл олардың маңыздылық деңгейлері бойынша орналасуынан көрінеді [68].
Көп жылдық жаттығу барысында немесе оның жекелеген циклдері, сатылары, кезеңдері шеңберінде қарастырылатын модельдік көрсеткіштер оқу-жаттығу процесінің тиімділік факторының эталондық шамасы түрінде қабылданады. Жаңадан бастаушы спортшы орындауы тиіс модельдік көрсеткіштерге бағдарлану барлық жүйелер мен органдардың үйлесімді дамуына қол жеткізудің шұғыл қажеттілігімен ғана емес, сонымен қатар спорттық жаттығуларды мерзімінен бұрын, негізсіз мәжбүрлеуді барынша болдыртпау талабымен түсіндіріледі. Жас спортшылар үшін олардың спорттық іс-әрекетінде ең бастысы балалар мен жасөспірімдердің одан әрі спорттық жетілуін және спорттық ұзақ өмір сүруін қамтамасыз ете алатын базалық дайындық жоғары тиімді болуы керек. Әркімнің тиімділік туралы өзіндік түсінігі бар екені бәріне мәлім және оны басқалармен салыстырғанда ғана бағалауға болады. Мысалы, баланың белгілі бір дене қасиеті даму деңгейінің артуын анықтай отырып, тек осы факт бекітіледі. Сонымен бірге алынған нәтижелерді модельдік көрсеткіштермен салыстыру кезінде оқу-жаттығу процесінің қаншалық толық орындалғанын анықтауға болады.
Егер арнайы ұйымдастырылған жаттығуда немесе жаттығу микроциклінде біз алдағы жарыс әрекетінің негізгі параметрлерін жаңғыртып, жарысқа ұқсас психофизиологиялық өзгерістерді тудырсақ, бұл біз осы әрекетті модельдедік, жаттығу әсерлерінің моделін құрдық дегенді білдіреді. Мұндай жаттығу немесе жаттығу микроциклдері нақты жарыстардың моделі. Бұл модельдің қаншалық адекватты екенін байқаудың нәтижесі көрсетеді. Егер жарыс әрекетінің параметрлері асып кетсе, бұл модельдеу оның нақты сұранысынан озық жасалғанын білдіреді.
Көптеген зерттеулер белгілі бір спорт түріндегі техникалық және тактикалық көрсеткіштерді, спортшының психологиялық дайындығын, функционалдық жарамдылығын, белгілі бір спорт түріндегі биомеханика ерекшеліктерін және дене дайындығын модельдеуге арналған.
Дене дайындығындағы жетекші компоненттердің деңгейлерін анықтау әдетте тестілеу көмегімен жүргізіледі. Тесттерге әдетте арнайы немесе жарыс жаттығулары кіреді.
Компонент деңгейінің көрсеткіштері әр түрлі сандармен және баллдармен көрсетіледі. Баллдық жүйе нәтижені абсолютті мәнде көрсету мүмкін болмаған жағдайда қолданылады. Ұпайларды бағалауды мамандар, сарапшылар жүргізгені де маңызды. Қалған құрамдастардың барлығында нақты сандарға басымдық берілетіні айтпаса да түсінікті [68].
Модельдік сипаттамаларды әзірлеу үшін спортшылардың дене дайындығының құрамдас бөліктерінің көпшілігінің орташа алынған мәліметтерін экстраполяциялау арқылы әзірленген модельдерді кеңінен қолдануға тура келеді.
Әдеби дереккөздерді зерделеу, талдау модельдік сипаттама жасаудың әр түрлі тәсілдері арқылы жүзеге асатынын көрсетеді.
Бұған К.Г. Клецов пен М.Я. Набатников жарқын дәлел бола алады, олар базалық көрсеткіштердің критерилері мен пайдалану коэффициенттерінің негізінде тиісті нормаларды құруды ұсынады. Алдағы спорт маусымының осы нәтижелерін қалыптастыру кезінде атлеттер өздерінің мақсатты көрсеткіштерін өзгертеді, ал жарыстық нәтижелермен салыстырғанда сатылардағы нәтиже көрсеткіштерінің арақатынасын сипаттайтын пайдалану коэффициенттері өткен спорт маусымына пропорциональ болып қалады.
Бұл авторлардың пікірінше, осындай ықпалды қолданудың арқасында жылдық дайындық циклінің жекелеген сатыларындағы бақылау жаттығуларының нәтижелері жарыс кезеңіндегі жоспарланған спорттық нәтижеге қол жеткізуге тікелей тәуелді болады. Жоғарыда айтылғандардың негізінде белгілі бір біліктілік тобына тән белгілер ескеріледі, бұл нормалар объективтілігінің маңызды шарттарының бірі.
Александрова Г.В. [4], М.Я. Набатникова [91], келесілерді көрсетеді. Ол былай дейді: «Анықталған анықтамалардың ешқайсысы жоқ, олардың ішінде: жас спортшылардың жас ерекшеліктеріне байланысты пайдалану әсері; спорттық жоғары шеберлікке қатысты мақсатты бағдарлау; модельдік сипаттамаларға жауап беру үшін талап етілетін жас спортшылардың негізгі дене қасиеттерін дамытудағы пропорционалдылықты бұл автор ашпаған. Ең алдымен, бұл спорттық нәтижелер мен қимыл-қозғалыс тесттерінің жас және біліктілік арақатынасы түсінігін өрескел бұрмалауға негізделген осы мақсаттар үшін пропорционалдық коэффициенттерді және пайдалану коэффициенттерін дұрыс қолданбауға, сондай-ақ коэффиценттік қатынастың белгілі бір мәндерінен логикалық ауысуларда жіберілген қателерге байланысты».
Мұнда Г.В. Александрова сондай-ақ қарастырылатын модельдік сипаттамаларды есептеу әдістемесін пайдалану кезінде зерттелетін көрсеткіштердің өсу динамикасын бағалаудың өзекті қажеттілігі туындайтынын атап өтеді.
В.В. Кузнецов еңбектерін талдау кезінде [71] біз болашақ спортшының нормативті деңгейіне сәйкес келетін жеткіншек спортшылардың жалпы және арнайы дене дайындығының параметрлерін анықтау үшін автордың екі жылдық кезеңде жоғары көрсеткіштерге ие болған балалардың жетекші дене қасиеттерінің даму деңгейі динамикасын зерттегенін көреміз.
Автордың қол жеткізген деректеріне сүйене отырып тиісті жастағы мектеп оқушыларының дене дайындығын объективті бағалауға негіз болатын тиісті кезеңдік бақылау нәтижелері анықталды.
Жалпы және арнайы дене дайындығының модельдік параметрлері ретінде берілген деректер баланың жасына байланысты өзгеретін белгінің орташа мәндерін көрсетеді. Нәтижесінде модельдік деңгей ретінде орташа нәтиже алынды, оны дене қасиеттерінің даму деңгейі жоғары балалар көрсетті.
В.А. Венников жұмысындағы модельдік сипаттамалар да осылай жасалған [18]. Оның спортшылардың модельдік сипаттамаларын құру әдістемесі негізіне жеңіл атлетикамен айналысатын жеткіншек разрядтағы, ІІІ және ІІ спорттық разрядтардағы қыздарға жүргізілген тиісті зерттеу материалдарын жинау және талдау нәтижесінде алынған орташа мәндер мен стандартты ауытқулар қойылған. Дене дайындығының модельдік сипаттамалары үшін автор спортшылар тобы көрсеткен орташа мәндерді алды.
В.П. Бачин [13], сонымен қатар су полосымен айналысатын спортшылардың жыл бойына жаттығу макроциклі кезеңдеріне қатысты арнайы дене дайындығының модельдік сипаттамаларын әзірлеуге қатысты. Автор модельдік сипаттамалар ретінде орташа мәндер мен стандартты ауытқуларды қабылдауды ұсынады.
16-19 жас аралығындағы спортшылардың модельдік сипаттамаларын анықтаумен айналыса отырып, В.П. Бачин [13] сараптамалық-статистикалық әдістерді негізге алды. Төрт түрлі жас тобындағы спортшыларды зерттеу нәтижелерін олардың болашағын сараптамалық бағалау арқылы салыстыру, дайындық деңгейі Х-а шекарасынан төмен баскетболшылардың болашағы барлар санатына ену мүмкіндігінің жоқтығын көрсетті. Сондықтан бағалау диапазонының ең төменгі талаптары осы шекте белгіленді. Жоғарғы шекті анықтау дене дайындығының күшті жақтарының көрсеткіштерін ескере отырып жүргізілді және бұл шек Х+1,5 а шегінде орналасты.
Әзірленген бағалау жүйесін негіздеу үшін Венников В.А. [18], жас баскетболшылар қатысқан зерттеу ұйымдастырды. Өзінің зерттеулерінің нәтижелерін қорытындылай келе В.А. Венников келешегі зор зерттелуші спортшылардың 92%-ы дайындықтың жоғары деңгейіне сәйкес келеді, сондықтан олардың нәтижелері эталондық болуы мүмкін деген қорытындыға келді. Өзінің зерттеулеріне сүйене отырып, ол X+a-дан X+1,5a-ға дейінгі жоғары мәндер диапазонын анықтады. Жеке модельдік сипаттамалардың сандық көрсеткіштерін есептеу болжамды болды және белгілі бір құрамдас бөліктерде ересек баскетболшылардың нәтижелерінен асып түсті.
Спорттың әр алуан түрлерінде модельдеудің ұзақ уақыт бойы зерттеліп келе жатқанын ескере отырып, ең күшті спортшыларды модельдеудің кейбір аспектілері бойынша белгілі бір келіспеушіліктер әлі де бар екенін атап кеткен жөн. Көптеген беделді мамандар модельдерді бой, салмақ, жүрек соғу жиілігі және т.б. сияқты көрсеткіштердің жиынтығы ретінде қарастырады. Белгілі бір адам (Әлем, Олимпиада ойындары чемпионы,) да модель бола алады деген пікірлер бар.
Қазіргі уақытта спорт қызметін (іс-әрекетін) бағалаудың жүйелі ықпалы ғана ағзаның спорттық өмірдің өте күрделі және жиі болатын экстемальды жағдайларына бейімделіп қайта құрылымдалуында болатын өзара байланысты және өзара тәуелді физиологиялық, морфологиялық және психологиялық процестердің барлық алуан түрлілігін егжей-тегжейлі түсінуге мүмкіндік беретіні барған сайын айқын бола түсуде.
Спорттық-жаттығу әрекеті процесінде басқарылатын компоненттің рөлін оқушы, спортшы орындайды, ол өте күрделі және көп функциялы жүйе. Бұл факт іс-әрекеттердің өзін де, олардың жүйелерінің дамуын да басқарудың педагогикалық процесін айтарлықтай қиындатады. Негізгі қиындықтар, ең алдымен, қажетті ақпараттың жеткіліксіздігіне байланысты туындайды. Спортшының іс-әрекетінің моделі болып табылатын жарыстарда немесе жаттығу сабағында көрсетілген нәтиже тек осы фактіні көрсетеді, бірақ ешбір жағдайда себеп-салдар байланысын ашпайды. Осыған сүйене отырып, спортшылар шеберлігінің жекелеген аспектілері дене дайындығының сипаттамаларын модельдеудің өзекті қажеттілігі туындайды. Осы ережеге сәйкес спорт ғылымында спорттық дайындықтың әр түрлі сатыларына және әр түрлі спорттық шеберлік деңгейлеріне сәйкес келетін әр алуан спорт түрлері бойынша спортшылардың модельдерін жасау мәселесі туындайды.
Тарау бойынша қорытынды
Осылайша, осы тақырыптағы ғалымдардың көптеген тұжырымдарын талдай отырып, модельдеу көптеген спорт түрлері бойынша зерттелгенін айтамыз. Барлық зерттеулер көбінесе Олимпиада ойындарының бағдарламасына енгізілген спорт түрлері бойынша жүргізілді (олимпиадалық спорт түрлері), бұл спорттың дамуына әкелетін спортқа деген қызығушылықтың артқанын көрсетеді. Гір көтеру спорты – олимпиадалық спорт түріне жатпайды, бірақ бүкіл әлем бойынша бұл спорт түріне деген қызығушылық жылдам қарқынмен өсіп келеді. Гір көтеру спортындағы бәсекелестіктің айтарлықтай артқанын ескере отырып, спортшыларды дайындаудың жаңа жолдарын, бағыттарын, әдістерін іздеу қажет. Модельдеуді біз оқу-жаттығу процесін жүргізуді жақсарту үшін гір көтеру спортының жаңа әдісі ретінде қарастырамыз.
