Файл: Баылаусратары азадебиетіноытудістемесіпнібойынша I. Дегей.docx

9.Оқушылардыңсөйлеумәдениетін қалыптастыруАнеля

Баланың тіл мәдениетін қалыптастыруда отбасының орны ерекше. Қазақтың ұлы жазушысы М. Әуезов: «Ұлтболамдесең – бесігіңдітүзедепбекерайтпаған. Осы жерде А. Байтұрсынұлының «Тәуелсіз, дербес өмірге өзінің анат ілінде сөйлейтін және төләдебиеті бар халық қана таласа алады» деген сөзі ойға келеді. Ал балағаанатілініңқұдіретінанасүтіменберетінотбасыныңбалағатигізерәсері, басқаықпалдарданбиігіректұратыныбелгілі. Отбасыжасөспірімүшінәрітіршілікетуортасы, әрітәрбиелік орта болыптабылады. Бала өмірініңалғашқыкезінен-ақбасқаәлеуметтіктәрбиеәсерлеріменсалыстырғандаата-ананыңорныерекшеболады. Баланыңалғашқыбылдырлағантіліненжоғарымәдениеттітілінқальштастырудаата-ананыңроліүлкен. Әротбасы бала тіліненемқұрайлықарамай, үлкенмәнберіп, жауапкершілігінтүсінеотырыпәрекететуітиіс. Өкіншкеорайқазірдебалаларыныңсөзсаптауынаата-аналардыңкөбікөңілбөлмейді. Бұлтуралы Т. Мейірманкұловаөзмақаласындабылайдейді: «Ата-аналарбалаларыныңанатіліндежарықкөргенкөркемшығармаларды, баспасөзбасылымдарыноқуларынқадағаламайды, талапетпейді. Отбасындажасөспірімніңтелехабарды, фильмдердібөгдетілдетамашалап, халықәндерінтыңдаудан бас тартып, өзгеәуенгееліктегендігінбайқаса да ескертужасамайды. Егеротбасында осы мәселегекөңілбөлініпотырса, мәнгүрттігіміздіңкөңіліноятып, көзінашаредік» .

Оқушылардыңтіліндамытунегізіндебаланыңсөздікқорындамыту, жаңасөздерментаныстырып, ойындұрыс, жүйеліайтыпберуге, сөйлейбілугеүйретудімақсаттұтамыз. Осы үшпроцестікүнделіктіөтілетінграмматикалықтақырыппенбайланысты, біртұтасжүргізіпотырунәтижесіндетілдамытужұмысымақсатынажетеді.

Оқушылардыңтіліндамытубарысындасөздерденсөзтіркесін, сөзтіркесіненсөйлем, сөйлемненкүрделі ой, күрделіойданәңгіме, шығармақұрастыруғадейінсөздердіөзарабайланыстырып, ойдыжүйелепайтуға, айтқанынжазбашатүрдежеткізебілугедағдыландыружолындағыәдістердіқажететеді.Оқушыныңауызшасөйлеутіліндамытудыңбарлықпәндергебірдейортаққатысы бар. Сондықтаноқушыныңсөздікқорынбайыту, сөйлеу, жазутіліндамытуғабарлықмұғалімдержауапкершілікпенқарағандұрыс. Оқушытіліндамытуғаеркінтақырыптарұсынуғанемесесұраққажауапбергізуарқылы да әңгімежаздыруғаболады. Оқушытіліндамытудыңнегізгіобъектісі – шығармажаздыру. Оқушығашығармажазғызудағымақсат – оныңойын, пікірінәдебитілменжатық, сауаттыжазабілугежәнешығармашылықізденіске баулу, логикалық ой – өрісінкеңейтугемашықтандыруболыптабылады.

---

Түрлі – түстісуреттернемесеөзортасынабайланыстыбаяндауәдісі

Бұләдістерарқылыауызшажәнежазбашабаяндаунегізіндесөздікқорынмолайтып, тіліндамытуғамүмкіндіктуады. Өзортасынабайланысты «Меніңдосым», «Меніңәкем», «Меніңкүшігім» т. Б.

Мәнерлепоқуәдісі

Тілдамытуәдісініңбіртүрімәнерлепоқу. Мұныңпайдалыжағыоқушыларсөйлеутілі мен әдебитілдікнорманысақтапоқуғатөселеді. Поэзиянысүюге, сөзбайлығынеркіншепайдаланып, жүйелепайтушеберлігінжетілдіругеүлкенсептігінтигізеді. «Қайертегідекездесемін?», «Менібілесіңбе?» депалыпкейіпкерлердіңүлкейтіпсалынғансуреттерінкөрсетуарқылыкімекенін, қайертегідекездесетінінайтқызып, мінездемебергізуарқылыбілгендерінауызшажеткізебілугеүйретужұмысы да тілдамытудыңнегізгібіржолы. Мұныңөзіоқушылардыңкөркемшығармаоқуғадегенқызығушылықтарынарттыруғакөмектеседі. Еңбастысыоқушылардыңөзінсөйлетуарқылысөйлеутілдерідамиды. Жаттау, мәнерлепоқу, мазмұнынайтабілу, сұрау – тапсырмаларғажауапжазу, кейіпкерлергемінездемебереотырып, салыстырмалыәдіскенегізделіпжазылғанүлеспелікестелердітолтыру т. Б. Әдістерүзбейақтарылыпотырса, жақсынәтижеберерісөзсіз.

Ойдыкөрікті, мағыналыетіпжеткізудесөздікпенжұмысжасаудыңсептігі мол. Түсінігіқиынсөз, сөзтіркестерінтүсіндіруарқылыоқушылардыңсөздікқорындамыту. Сөздікжұмысынүзбейқолданубарысындакөркемдегішерекшеліктердітанытудағыбастымақсатсөздікқордыжаңабейнелісөздермен, сөзтіркестеріментолықтырунегізіндедамыту.

Қорытаайтқанда, қандайпән, қандайсабақтүрболсынтілдамыту, сөздікқордыбайытуүнеміжүргізіліпотыратынжұмыс.

9.Оқушыларды шығарма жазуға даярлауГулден

Шығарма жазуға үйретуде, алдымен, мынадай дайындық кезеңдер мен жаттығулар ұйымдастырылады:

1. Ойын дұрыс қарап, дұрыс байланыстыра білу;

2. Сөзді тыңдап, сұрыптай білу;

3. Тақырыпқа байланысты материал жинау;

4. Тақырыпқа сәйкес жай күрделі жоспар жасау;

5. Кіріспе, қорытынды жазуға үйрету;

6. Тақырып бойынша, ойын реттеп жаза білуге үйрету т.б.

І.Көргені мен білгені бойынша шығарма жазуға даярлау. Балалар үшін ең жеңілі — осы көрген-білгені жайлы шығарма жазу, Өйткені оқушы өз көрген-білгенін, өз басынан өткен оқиғаны есіне түгел сақтайды. Шығарманың мазмұнын басынан аяғына дейін ойланады оның жоспарын жасауға талаптанады, өзінің ой желісін тиянақтайды, сөз сөйлемдер құрастыру жолдарын қарастырады.

---

2.Көріп отырғаны бойынша шығарма, жаздыруға даярлық. Сурет, картиналар бойынша жазылатын бұл шығарма жұмысын, көбінесе, 5-8 сыныптарда грамматика сабағында жүргіземіз. Ондағы мақсат біріншіден, граматиканы әдебиетпен ұштастыра жүргізу болса, екіншіден, оқушылардың тілін дамыту.

10.Әдеби-теориялықұғымдардыоқыту

Мектептегі әдебиет теориясынан берілетін білім көркем шығарма табиғатын танудың құралы, кілті болып есептеледі. Одан білім беру жеке қарастырылмайды, ол көркем шығармамен тығыз байланыста, оны оқып-үйрену кезінде қалыптасады. Оқу бағдарламасында оқушылардың жас ерекшеліктеріне, сыныптарына, онда оқылатын көркем шығармалардың сипатына қарай, берілетін білім мөлшері белгіленген.

Оқу бағдарламасы, сол бойынша жасалған оқулықтарды парақтай отырып, әрі осы сыныптардағы оқушылардың жас ерекшеліктеріне, оқылатын көркем туындылардың құрамына қарай отырып, әр сынып бойынша төмендегі жүйеде әдеби-теориялық ұғым беруге болады деп есептелінеді.

Қай сыныпта болмасын, әдеби-теориялық ұғымдар көркем шығарма негізінде, онымен тығыз байланыста түсіндіріледі.Әдеби-теориялық ұғымдар берудің, маңызды бір саласы — әдебиеттің көркемдігі, троп, фигуралар туралы білім беру. Бұл жұмыс көбінде көркем шығарма тіліне, поэзиялық шығармаларға поэтикалық талдау жасау арқылы, жүзеге асады.

11.Оқушыларды ауызша және жазбаша тіл шеберлігіне баулу.

Ең алдымен,ауызша тіл шеберлігіне баулу тоқтала кетсек.Адам өмірінде сөйлеудің маңызы зор.Сөйлеу арқылы өз ойын анық жеткізеде,өзгенің ойын ұғады.Оқушылардың тілін дамыту негізінде баланың сөздік қорын дамыту, жаңа сөздермен таныстырып, ойын дұрыс, жүйелі айтып беруге, сөйлей білуге үйретуді мақсат тұтамыз. Осы үш процесті күнделікті өтілетін грамматикалық тақырыппен байланысты, біртұтас жүргізіп отыру нәтижесінде тіл дамыту жұмысы мақсатына жетеді.
Оқушылардың тілін дамыту барысында сөздерден сөз тіркесін, сөз тіркесінен сөйлем, сөйлемнен күрделі ой, күрделі ойдан әңгіме, шығарма құрастыруға дейін сөздерді өзара байланыстырып, ойды жүйелеп айтуға, айтқанын жазбаша түрде жеткізе білуге дағдыландыру жолындағы әдістерді қажет етеді.
Оқушының ауызша сөйлеу тілін дамытудың барлық пәндерге бірдей ортақ қатысы бар.

Мәтін оқу ауызша, жазбаша, тіл дамыту жұмыстарына ортақ категория. Мәтін оқу, мәтінді мазмұндау оқушы тілін дамыту жұмыстарының әдіс - тәсілдерінің бірінен саналады.
3. Ойдан әңгіме, өлең шығарту әдістері

---

Оқушылар қиялға өте бай келеді. Сондықтан оқушыларға өз қиялдарынан шағын әңгіме, ертегі айтқызып, өлең шығарту жұмысы жүргізіледі. Бұл оқушылардың ауызша, жазбаша тілін дамытады. Оқушы тілін дамытуда жазбаша жұмыстар басты роль атқарады.
4. Жазбаша жұмыстарды:
1) Хабарлау
2) Баяндау
3) Әңгімелеу әдістері түрінде жүргізуге болады.
Оқушы тілін дамытуға еркін тақырыптар ұсынуға немесе сұраққа жауап бергізу арқылы да әңгіме жаздыруға болады. Оқушы тілін дамытудың негізгі объектісі – шығарма жаздыру. Оқушыға шығарма жазғызудағы мақсат - оның ойын, пікірін әдеби тілмен жатық, сауатты жаза білуге және шығармашылық ізденіске баулу, логикалық ой - өрісін кеңейтуге машықтандыру болып табылады.
5. Түрлі - түсті суреттер немесе өз ортасына байланысты баяндау әдісі
Бұл әдістер арқылы ауызша және жазбаша баяндау негізінде сөздік қорын молайтып, тілін дамытуға мүмкіндік туады. Өз ортасына байланысты «Менің досым», «Менің әкем», «Менің күшігім» т. б.
6. Мәнерлеп оқу әдісі
Тіл дамыту әдісінің бір түрі мәнерлеп оқу. Мұның пайдалы жағы оқушылар сөйлеу тілі мен әдеби тілдік норманы сақтап оқуға төселеді. Поэзияны сүюге, сөз байлығын еркінше пайдаланып, жүйелеп айту шеберлігін жетілдіруге үлкен септігін тигізеді. «Қай ертегіде кездесемін?», «Мені білесің бе?» деп алып кейіпкерлердің үлкейтіп салынған суреттерін көрсету арқылы кім екенін, қай ертегіде кездесетінін айтқызып, мінездеме бергізу арқылы білгендерін ауызша жеткізе білуге үйрету жұмысы да тіл дамытудың негізгі бір жолы. Мұның өзі оқушылардың көркем шығарма оқуға деген қызығушылықтарын арттыруға көмектеседі. Ең бастысы оқушылардың өзін сөйлету арқылы сөйлеу тілдері дамиды. Жаттау, мәнерлеп оқу, мазмұнын айта білу, сұрау - тапсырмаларға жауап жазу, кейіпкерлерге мінездеме бере отырып, салыстырмалы әдіске негізделіп жазылған үлеспелі кестелерді толтыру т. б. Әдістер үзбей ақтарылып отырса, жақсы нәтиже берері сөзсіз.
Ойды көрікті, мағыналы етіп жеткізуде сөздікпен жұмыс жасаудың септігі мол. Түсінігі қиын сөз, сөз тіркестерін түсіндіру арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту. Сөздік жұмысын үзбей қолдану барысында көркемдегіш ерекшеліктерді танытудағы басты мақсат сөздік қорды жаңа бейнелі сөздермен, сөз тіркестерімен толықтыру негізінде дамыту.
Қорыта айтқанда, қандай пән, қандай сабақ түр болсын тіл дамыту, сөздік қорды байыту үнемі жүргізіліп отыратын жұмыс.

12.Әңгімежанрыноқытудыңтиімдіәдіс-тәсілдері

---

Әңгіме жанрын оқыту-оқушының сөйлеу дағдысының, мәнері оқуының, рухани дүниесінің қалыптасуының негізгі кілті болып табылады. Әңгімені оқытуда берілетін білім мен тәрбиенің аясы өте кең. Аталған жанрды оқытуда берілітін теориялық ұғымдар туралы түсінік үшін, ең алдымен, материялды неше сағатта өтуге болады, әр сағатта өтілуге тиісті материал көлемі мен мазмұны және оның оқушыларға бұрыннан таныс, не таныс еместігі, сондай-ақ, оқушылардың қабылдай алу қабілеттілігі, өресі, дағдыларының бар-жоғы сияқты мәселелерді күн ілгері ойластырып, жоспарлап алу қажеттілігі туады. Әңгімені оқытуда оқушыға берер тәрбиесі мол. Әңгіменің идеясы, ондағы кейіпкерлердің мінез-құлқы оқушыларды ойға жетелейді. Яғни, оқушы әңгіме мазмұнын түсіне отырып, оның кейіперлерінің бойындағы ұнамды, ұнамсыз қасиеттерін ажыратып отырады. Сол арқылы өзін- өзі тәрбиелеуге көп көңіл бөледі. Сондай- ақ, әңгіме авторы оқушыларға жеке тұлға ретінде жақсы қасиеттерімен танылады. Кей оқушылар әңгіме авторын үлгі етіп, тіпті кейбір кейіпкерлерге еліктеп, оларды өнеге тұтуға ұмтылады. Әңгіме жанрын оқытуда алға қояр мақсаттар:
1. Оқушылардың рухани дүниесін байыта отырып, эстетикалық, интеллектуалдық, көркемдік, сезімдік, адамгершілік, азаматтық тәрбие беру;
2. Оқырмандық тұрақты ынта- ықыласы, биік талғамды қалыптастыру;
3. Оқушыны әңгіме жанрын және онда бейнеленген құбылысты эстетикалық қабылдауына қажетті білім және білікпен қаруландыру;
4. Оқушының логикалық ойына, ауыз екі және жазбаша тіл мәдениетін қалыптастыру.
Аталған мақсаттарға қол жеткізу үшін әңгімені оқытуда белгілі бір міндеттер жүзеге асуы тиіс. Олар:
— Әңгіме мәтінін оқытып, мазмұндап меңгерту;
— Әңгімені табиғатына сай оқуға үйретіп, оның идеялық- эстетикалық мән- мағынасына терең бойлап, тебірене қабылдауына әсер ету;
— Әңгімені оқуға деген қызығушылығын, ынтызарлығын оятып, жоғары эстетикалық талғам мен қажеттілікті қалыптастыру;
— Әңгіме жанрының ерекшеліктерін түсініп тануға, ой көзімен зерделеуге болатын білім, білік, икем- дағдыларды қалыптастыру;
— Әңгіме жанрын оқытудың шығармашылық сипатын күшейту, оқушылар шығармашылығына жүйелі педагогикалық ықпал жасау;
— Оқу еңбегіндегі ой дербестігін, оқу әрекетін, образды ойлау, қайта елестете алу қабілеттерін дамытуға ықпал ету;
— Ойын сауатты ауызша (жазбаша) айта да, жаза да білу, байланыстырып сөйлеудегі тіл мәдениетін қалыптастыру және дамыту, өзіндік ой- пікірін дәйекті, жүйелі айта білуге, ұтымды шешен сөйлеуге баулу болып табылады.

---