Файл: Этнопедагогика жне этнопсихология пні бойынша syllabus 6В01301 Бастауышта оыту педагогикасы жне дістемесі.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 05.05.2024
Просмотров: 103
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Оның сүйегі «қазақ» және «қалмақ» үлгісінде екі түрде жасалады.
Қазақ үлгісінде жасалған киіз үйдің уығы иініш, жалпақ болып келсе, ал қалмақ үлгісіндегі киіз үйдің уығы ұзын тікше болып келеді.
Негізгі әдебиеттер:[ 25,26,27,]
Қосымша әдебиеттер: [54,55]
Дәріс №14.
Тақырыбы: Тілі басқа, тілегі бір халықтардың салт-дәстүріндегі үндестік
Жоспары:
1. Үйлену және үй болумен байланысты салт-дәстүрлер
2. Өлікті жөнелтумен байланысты салт-дәстүрлер
3. Діни наным-сенімдермен байланысты салт-дәстүрлер
4. Жаңа заман тудырған салт-дәстүрлер. Олардың тәлімдік мәні.
-
Үйлену және үй болумен байланысты салт-дәстүрлер. Отбасы – қоғамның бір бөлшегі. Үйлену өз алдына отау тігіп, түтін түтету ғасырдан – ғасырға жалғасып кележаткан салт, қоғамдық құбылыс. Қалыңдық таңдау, құда түсу, үйленумен байланысты салт – дәстүрлер барлық халықтарда бар және мазмұны жағынан бір – біріне ұқсас рәсімдер. Қазақта «бірінші байлық – денсаулық, екінші байлық –ақ жаулық, үшінші байлық – он саулық» деген аталы сөз бар. Оның мәнісі денің сау болсын, өзіңе тең жар тап та, балалы –шағалы бол. Үй болу үшін мал тап, отбасыңды асырап – сақтарлық дәулетің болсын деген тілекті білдіру.
Қай халық болмасын балаларын кезінде үйлендіріп, жақсы келін түсіруді, келіндерінің көрікті, ақылды, арлы, әдепті, еңбексүйгіш болуын мақсат тұтқан. Оның орынды себебі де бар. Бір үйлі жанның, қала берді ауыл-аймақтың тіршілігі сол ортаға келетін келінге де байланысты. Үйдің отын жағып, тіршіліктің тұтқасына ие болуды халық жаңа түскен жас келін-анаға тапсырған.
Парасатты әжелердің «Келініңді қызыңдай көр,қызың да келін болмас па?» деп енелерге ақыл айтуы, немесе «Келіннің өнегелі болуы – енеден» деуі үлкендерге де ескерту жасап, жауапкершілік артуды білдіруден туған.
Үйлену тойының ең жауапты кезеңі – қыз бен жігіттің некесін қию. Некені молда қияды. Неке оқылған үйге адам сыйғанынша отырады. Бұлар екі жастың қосылғанына куәгерлер. Неке суын үлкен кесеге құйып, неке дұғасы оқыларда суға тұз, қант, сақина, жебе салынады. Су – ерлі – зайыптылардың бір – біріне судай таза пәк болуын білдірсе, тұз – некеге опасыздық жасағанды дәм атсын деп серттесу белгісі, қант – екеуінің тату – тәтті өмір сүруіне, ал сақина мен жебе некелесушілердің бір – біріне ескерткіш ретінде ұсынатын сыйлары болып саналады. Тостағандағы суға дұға оқылып, куәгерлер «куәгерміз» деп үн қосқаннан кейін, күйеу жігіт тостағандағы суды бір ұрттап ризашылығын білдіреді де қайтып береді. Осы ретпен қыздан да ризашылығы сұралып, ырым қайталанады. Молда тостаған түбіндегі бұйымдарды қалыңдыққа ұсынады. Жігіт жүзікті алып қыздың сұқ саусағына кигізеді. Ал қыз жебені алып жігіттің кесесіне салады. Бұл – «серт байласу, өмірлік адал жар болу, бір – бірінің үйде де, жорықта да тілеушісі, жанашыры болдық» деген ырым.
Ал түріктерде қалыңдық жігіттің босағасын аттар кезде есік алдына қазан төңкеріп қояды да, қалыңдықтың қолына анардың жеміс суын ұсынады.
Орыс халқында некелесудің алдында күміс сумен жуындыру рәсімі бар. Қыз күміс қосқан сумен жуынып болған соң өзі жуынған суды құрбыларына бүркеді.
Қазақ халқында құдаласу рәсімінен кейін қыздың туыстары жыл бойы қызға жасау жинастырады. Қыз жасауына ағайын – туыстар өз үлестерін қосып көрпе – жастық , бағалы киімдер, алаша, кілем, сырмақ, тұс киіз, т.б. заттар қосады.
Неке тәртібі қай халыққа болсын тән. Немістер үйленуге ерте заманнан үлкен мән берген. Олардың арасында сақталған дәстүрдің бірі – балаларын атастыру. Екі жасқа туыстары «сендер құдай алдында бір – біріңе жарсыңдар» деп хабарлайды.
Славян халықтарында үйлену тойы үстінде қалыңдықтың аяқ киімін ойнап тығып қою, күйку жігіттің оны кәдесін беріп сатып алуы, жас жұбайларға ашытқан капуста әкеп қойып, «жақсы өмір сүру үшін капуста же» деп зорлауы дағдылы рәсім.
Қазақта құдаларын құдайдай сыйлап, кит кигізіп, ат мінгізіп құрметтеп шығарып салса, дүнгендер құдаларын кезек шақырысып, бір – біріне 48 түрлі тағам тартып мырзалық, аспаздық өнерін көрсетумен ерекшеленеді.
Мұсылман елдерінің үлкен мейрамының бірі - Наурыз тойы. Онда ағайын туыс, құда – жекжат бір – бірінің үйлеріне кіріп, наурыз көже ішіп, бата білдіруі , жастар ойын – сауықпен көңіл көтеретін болса, корей, татар, башқұрт халықтарында сабан тойын өткізу, онда ұлттық ойындар ойнап, бірін – бірі суға шомылдыру, жаңа өнімнің дәнінен түрлі тәтті тағамдар даярлап, аруақтарға бағыштау, садақ ату, белбеу тақпай күресу немесе белбеу тағып күресу, музыкалық бір аспапта ойнау , ұлттық ойын, жарыс түрлері өткізілетін болған.
Ал орыстарда мұны «масленица» деп атайды. Ол қысты шығарып салуға арналады. Онда бақанға шығып тауықты алу, ән айтып, би билеу, т.б. ұлттық өнер түрлері көрсетіледі.
Қазақта қалыңдықтың ауылындағы ойын – той жастардың өнер сайысы, ақындар айтысы түрінде өткізілсе, сонымен бірге алысқа ұзатылып бара жатқан қыз сыңсу өлеңін айтатын болса, ертеде осы дәстүр неміс халқында да болған.
Жалпы, қай халықтың болмасын үйлену салт – дәстүріндегі идеялық үндестік олардың дүниетану көзқарасымен, діни наным – сенімдерімен байланысты туып, шаруашылық – тұрмыстық кәсібімен тығыз ұштасып жатқаны байқалады.
2.Өлікті және жерлеуге байланысты салт – дәстүрлер.
Қай халықтың болмасын тууды қуаныштауымен бірге, өлімді құрмет тұту заңына байланысты өлген адамды естірту, ағайын тумасына көңіл айту, өлген азаматын жоқтау, о дүниеге шығарып салумен байланысты туған салт-дәстүрлері де көп.
Қазақта ет жақын өлген басы қаралы, жүрегі жаралы юолып отырған жандарға жанашырлық жылы лебіз білдіріп, көзінің жасын тыю арқылы бойына қайрат беру, қайғысын сейілту – ел дәстүрі болған.
Қазақ ,қырғыз, қарақалпақ елдерінде күйеуі өлген қаралы әйел қайғысының ауырлығын білдіру үшін бес саусағымен бетін жыртып, қан шығарады.
Өлген адамның ері қайтыс болған күннен бастап, басына қара жамылу, әйелі, қыздары, апа-қарындастары күн сайын таңертең күн шығып келе жатқанда керегеге теріс қарап, жыл бойы дауыс айтып өлген туысын жоқтаған.
Жоқтау өлең айту ертеректе орыс халқында да болған. Бірақ, олар жоқтау өлең айтушыны ақы беріп жалдап алып, жақын туысын өлең-жырмен жоқтататын болған.
Шығыс халқында өлген адамның қырқы өткенше үйге май шам жағып қою, мініп жүрген атының құйрық –жалын күзеп, өлген адамның жылында асына сою, өлген адамға арнап үші, жетісі, қырқы, жылын атап, өтіп ас беру дәстүрлері бар.
Орыс халқында өлген адамның қырқы өткенше ыдысқа су құйып терезе алдына қоятын болған.
Корей халқында өлген адамды жоқтау дәстүрі бар.
Славян халықтарында өлген адамды музыкамен шығарыа салу рәсімі бар. Ол «арты жақсы, қуаныш болсын!» деген тілекті білдіру.
Ш. Уәлиханов өзінің «Қазақтар арасында шаман дінінің қалдығы» атты ғылыми еңбегінде ертедегі Шығыс халықтарының аруақты қастерлеуін айта келіп, атақты адамдар бейтін көзден таса жерге, көп бейіттен бөлек жерлегенін, ондағы мақсат аруақты шапқыншылар қорламасын деген ойдан туғанын айтады.
Халқымыздың ғасырлар бойы қастерлеп келген жақсы дәстүрлеріне ізгі ниетпен қарау, оның пайдалыларын дәріптеп тарату мәдент ізгіліктің нышаны болмақ.
3. Діни наным сенімдерге байланысты салт-дәстүрлер. Ертедегі адамдар табиғаттың түрлі құбылыстарының ішкі сырын және олардың пайда болу себептерін түсінбей, әр нәрсенің, құбылыстың жаратушы иесі бар, соған жалынып- жалбарынсақ, табиғат құбылысы өзгереді, жақсарады деп ұққан.
Бұл әсіресе, көп құдайға табынушылық, шамандық дәуірде пайда болған ұғым.
Сондықтан ертедегі адамдар ай мен күнге, от пен суға, т.б.табиғи күштерге табынып, сиынатын болған.
Шығыс халықтарында жаңа түскен жас келіннің отқа табынуы, «От-Ана, піле-жала, жын-шайтаннан сақта» деп отқа май құюы да отты құдірет тұтудан туған наным-сенім.
Сондай-ақ түркі тектес халықтардың малға топалаң, қарасан сияқты індет келгенде, малды оттың арасынан айдап өткізу, отқа түкіруге, одан аттауға, басуға болмайды деп қарап, оттың киесінен қорқуы, қылмысты істерден адалдығын сендіру үшін айыпкердің «оттың киесі соқсын» деп қарғануы, өлген адамның үйінде жетісі өткенше түнде май шам жағып қою ырымдары- шаман дінінің қалдығы.
Ертедегі қараңғы адамдар тұрмыс-тіршілігі, күн көрісі жолында кездескен қиыншылықтарды, табиғат апаттарын, ауру-індеттерді әртүрлі ырымдар жасап, жалбарыну арқылы жеңбек болған.
Мәселен, жауын жаумай, егін, шөп шықпай қуаңшылық болғн кезде мал сойып, тасаттық беріп, құдайға жалбарыну арқылы көктен жаңбыр тілеу ырымы- сол көне түсініктің хлық арасындағы қалдығы. Мұны «күн жайлау», «бұлт шақыру» деп те атаған.
Сондай-ақ, ертеде адамдар малды немесе адамды жылан, бүйі, қарақұрт шаұұанда әртүрлі ырымдар жасап, арбау өлең-жырымен жыланның немесе қарақұрттың уытын қайтаруға өлеңдерін арнап әлсіретуге болады деп түсінген. Олар әрбір жан иесі- жәндіктің жаратушысы, кұдайы болады деп ұғынып, соларға сөз құдіреті арқылы әсер етпек болған. Бұл үшін арбау өлеңінде ең күшті деген заттардың атын қосып, әр түрлі құдайлардың атын қосып, адамды немесе малды шағатын жәндіктерді қорқытқан.
Діни наным-сенімдермен байланысты туындаған өлең-жырлар адам баласының сана-сезімі төменгі сатыда тұрған кездегі, табиғат күштерінің ішкі сырын терең зерттеп білуге ақыл-парасаты, ғылыми өресі жетпей тұрғандағы көне түсініктен туындаған, олар қазақтың ескілікті тұрмыс-салтымен байланысып ілесіп келгендігін білдіреді.
Діни наным-сеніммен байланыты салт дәстүрлердің бір түрі – бақсылар сарыны. «Бақсы» деген сөз және осымен байланысты ұғым ерте заманда, шамандық дінге сүйенген кезде туған. Бұл ұғым Бурят, Монғол, Түркі тектес елдердің көпшілігінде бар. Ертедегі адамдрдың түсінігінше, бақсы құдайдың айрықша жаратқан адамы саналған. Олардың бойында әрі сиқыры бар, жұртты жарылқаушы, ауру-сырқауды емдеуші, алдағыны болжаушы құдіретті адамдар деп білген. Бақсылардың қолынан келмейтіні, олардың білмейтіні жоқ деп түсінген. Бақсылардың аруағы бар, өлең жыр арқылы өздерінің иелерімен сөйлеседі, көмек жәрдем алады деп сенген.
Бақсылар халық арасында абырой, беделге ие болу үшін поэзияны, ән-күйді, биді молынан пайдаланған. Осы негізде қазақ ауыз әдебиетінде бақсылар сарыны деп аталатын өлең- жыр, күйлер туған. Олардың біразын бақсылар өздері шығарған.
Жалпы, бақсыларды Ш. Уәлиханов айтқандай, қазақ халқы «тірі рух» деп қарап, ерекше қадір тұтқан. Ауруларды бақсы балгерлер отпен, сумен емдеп, олардың иесі болады деп қараған. Ш. Уәлиханов өзінің Шаман дінінің өазаөтар арасындағы қалдықтары атты еңбегінде қазақ арасындағы діни наным-сенімнін кең жайылу сырының діншілдікке байланысты екенін айта келіп, жақсы баласы, жүйрік аты, тазысы өлсе, қыран бүркіті ұшып кетсе немесе мылтығы бұзылса- оының бәрі біреулердің сұқтануынан, тіл-көз тиюінен деп қарағанын, ал одан сақтанудың жолы бойтұмар тағып жүру, садақа беру, әулиелердің басына түнеп, мал сойып ақсарбас айту, т.б. ырымдарға байланысты деп қараған дейді.
Діни салт-дәстүрлердің бір тбы ораза, құрбан айттарымен байланысты туындаған. Ислам дінінің қағидасы бойынша мұсылман дінін ұстаушылардың бәрі отыз күн ораза ұстау керек. Ораза ұстау- араб күнтізбесі бойынша Рамазан айында таң атпай бекітіп, күн әбден батқан соң ауыз ашады. Ол кезде темекі шегу мен насыбай атуға, ойын-сауыққа, нәпсіге тыйым салынады. Осы уақыттарда адамдар Алла тағалаға арнап құран кәрімді, діни-шариғат заңдарын сақтап, рухани тазаруға ұмтылатын болған. Жарапазан - ораза айтының кезінде кедей кепшік, жоқ-жітік адамдар ауыл-ауылды аралап, әр үйдің терезесінің алдына келіп жарапазан айтады. Жарапзанды көбінесе ақындар шығарған. Мысалы:
Айтамын, байлар, сізге жарапазан,
Молдалар ертең ерте айтар азан,
Айтқанда жарапазан қайыр берсең,
Баоғанда ахиретке болмас жазаң...-
Деп бастайды да, қайыр-садақа берген адам о дүниде жұмаққа барады, ал бермеген сараңдар тамұқ отына түсіп, азап шегеді деп қорқытады.
Жарапазан айтушылар тек дінді насихаттап қана қоймайды, қайыршылыққа душар болғандардың тұрмыс-тіршілігінің ауырпалығын сөз етеді.
Жарапзанда бата-тілек те қосып айтылады.
Мысалы:
Жарапазан айта келдік есігіңе,
Қошқардай бір ұл берсін бесігіңе.
Қораңыз ақтылы қойға толып,
Кемімес дәулет берсін несібеңе....
дейтін бата-тілектен адал көңілден шыққан ақ батаның нышаны көрінеді. Оның тәлімдік мәнінің зор екені сөзсіз.
