Добавлен: 18.10.2024
Просмотров: 27
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Антонян Ю. М. күш қолдануды жалпы мағынада кез-келген адамға күш қолдану заңсыз деп түсініледі. Құқықтық әдебиеттерде зорлық-зомбылықтың физикалық және психикалық болып бөлінуі жалпы қабылданған [22].
"Физикалық зорлық-зомбылық" ұғымы басқа адамның денесіне оның еркіне қайшы келетін қоғамдық қауіпті құқыққа қайшы әсерімен байланысты. Бұл жағдайда әсер адам денесінің сыртына да, тікелей оның ішкі мүшелеріне де әсер етуі мүмкін.
Осылайша, физикалық зорлық-зомбылық деп жәбірленушінің денесіне сыртқы немесе ішкі органдарға механикалық және химиялық, электр құралдарымен қарамастан кез-келген қоғамдық қауіпті құқыққа қайшы әсер ету деп түсіну керек.
Психикалық зорлық-зомбылық-бұл адастырумен байланысты емес ерікті процестерге әсер ету, яғни елеулі физикалық бұзушылықтар болмаған кезде жәбірленушінің сыртқы процестерді түсіну мүмкіндігін бұзбайды. Бұл жағдайда уланудың кез-келген түрі, тіпті адам ағзасына тиісті заттарды енгізу үшін алдауды қолдану арқылы да зорлық-зомбылық болып табылады, бірақ алдау емес. Қарақшылықтың объективті жағында психикалық зорлық-зомбылық қауіп ретінде сипатталады және бұл зорлық-зомбылықты қолдану. Бұл жерде қауіп-қатер кез-келген ақпараттық әсерді білдіреді: сөздер, ым-ишаралар, заттарды көрсету және т.б., бұл жәбірленушіні қазіргі жағдайда қауіптің мазмұны болып табылатын зиянның пайда болу мүмкіндігі туралы қорытындыға әкеледі [23].
Қарақшылық кезінде қолданылатын зорлық-зомбылық заңда шабуылға ұшыраған адамның өміріне немесе денсаулығына қауіпті деп анықталады.
Антонян Ю. М. пікірінше, қылмыстық-құқықтық және медициналық әдебиеттерде өмірге қауіп төндіретін зорлық-зомбылық деп өзінің объективті белгілері бойынша жәбірленушінің қайтыс болуы салдарынан болуы мүмкін немесе болуы мүмкін зорлық-зомбылықты түсіну әдетке айналған [22].
Өмірге, денсаулыққа қауіпті күш қолдануға адамның тыныс жолдарын бекіту, биіктен жерге тастау, жүріп бара жатқан немесе тұрған көліктен итеріп жіберу немесе жәбірленушіні уландыратын немесе оның нерв жүйесіне қатты әсер ететін нәрселер қолдану жатады. Күш қолданудың осы түрлерін қолданудың өзі жәбірленушінің денсаулығына ешқандай зиян келтірілмегеніне қарамастан қарақшылық әрекеті ретінде сараланады.
Қарақшылықтың құрамын күш қолданумен бірге адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш қолдану қатерін төндірумен ұштасқан деп қорқытумен де ұштасқан әрекеттер құрайды. Мұндай ретте ұорқыту шын мәнінде адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті болуы және қарсыласқан жағдайда ол қорқытудың нақты іс жүзіне асатынына жәбірленушінің ешбір күмәні болмауы керек.
Қарақшылықтағы күш қолдану бөтеннің мүлкіне иелік етудің құралы болып табылады.
Сондықтан да күш қолдану иелік етуден бұрын жүзеге асырылады. Егер кінәлі адам бөтеннің мүлкін жасырын түрде ұрлауды жүзеге асыру барысында меншік иесінің немесе өзге де адамдардың қарсылығына тап болып күш қолданса, онда оның әрекеті қарақшылық ретінде сараланады. Егер кінәлі адам бөтеннің мүлкін жасырын ұрлап, бірақ қылмыс істеген жерде көзге түсіп қалып, қашып құтылу мақсатымен жәэбірлеушіге күш қолданса, онда оның әрекеті қарақшылық емес, ұрлық және жеке адамға қарсы қылмыстық құкық бұзушылық ретінде сараланады.
Қарақшылық шабуыл жасаған уақыттан бастап, оның бөтеннің мүлкіне иелік жасағанына немесе жасамағанына қарамастан аяқталды деп саналады. Сондықтан да қарақшылық құрамы заңда формальдық құрам ретінде қарастырылған.
Қарақшылықтың субъективті жағы тікелей қасақаналықпен және пайдакүнемдік мақсатпен сипатталады. Қарақшылық қылмыскердің шабуыл жасаған адамның өміріне немесе денсаулығына қауіпті зорлық-зомбылықпен немесе осындай зорлық-зомбылықты қолдану қаупімен ғана емес, сонымен бірге мүлікті өз меншігіне немесе басқа адамдардың меншігіне заңсыз айналдыруға бағытталған қасақана әрекеттерді жасауды қамтиды.Мүлікті өз меншігіне немесе үшінші тұлғалардың меншігіне заңсыз айналдыру ниеті болмаған жағдайда қарақшылық құрамы алынып тасталады. Соңғы мақсатқа және қылмыс жасау әдісін таңдауға қатысты қарақшылық тек тікелей қасақаналықпен жасалуы мүмкін екенін мойындау керек.
Қарақшылықтың субъектісі болып 14-ке толған есі дұрыс кез келген адам танылады.
Қарақшылық кұрамының ауырлататын түрлері болып:
а) адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша;
б) бірнеше рет;
в) тұрғын, қызметтік, өндірістік үй-жайға не қоймаға заңсыз кірумен жасалған;
г) қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданумен жасалған;
д) денсаулыққа ауыр зиян келтірумен жасалған қарақшылық танылады.
Ерекше саралау белгілері ретінде қарақшылық жасау көрсетіледі:
1) денсаулыққа ауыр зиян келтіре отырып, абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соқкан;
2) ірі мөлшердегі мүлікті жымқыру максатында жасалган қарақшылық (192-баптың 3- бөлігі) қарақшылықтың ауыр түріне, ал 1) қылмыстық топ жасаса; 2) аса ірі мөлшерде жасалса (ҚҚ-тің 192-бабы 4-тармағы) аса ауыр түріне жатады.
Осы келтірілген тізбеден тек қарақшылыққа ғана тән ерекше саралау белгілері( жымқырудың басқа нысандарымен салыстырғанда): қаруды немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолдану; қарақшылық кезінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру, сондай-ақ абайсызда жәбірленушінің өліміне әкеп соққан денсаулыққа ауыр зиян келтіру болып табылады. Қалған саралаушы белгілер қарастырылған заң шығарушы қарақшылық жасады деп айыпталған, сол секілді басқа да нысандарын жымқыру. Олардың мазмұны біркелкі түсіндіріледі, сондықтан қарақшылыққа қатысты олар қарастырылмайды.
Осы 192-баптың 2-тармағында көрсетілген алдыңғы үш ауырлататын белгілер ұрлықта немесе тонауда айтылған ауырлататын белгілермен мәні бірдей. Бұл жерде қару немесе қару ретінде пайдаланылатын заттарды қолданумен жасалған қарақшылыққа ғана тән әрекеттердің мәнін ашу қажет.
Бұл жерде қылмыстың құралы: а) қару; б) қару емес, бірақ қару ретінде пайдаланылатын заттар болып табылады.
Қаруға атылатын және суық карулар жатады. Атылатын қаруға тапанша, автомат, пулемет, гранотомет, мылтық, гранат, мина және басқа жарылатын заттар жатады. Аңшылық мылтығы, газ пистолеті және баллондары каруға жатпайды, бірақ қарақшылық істеуде қару ретінде пайдаланылғанда осы құрамның ауырлататын түрін құрайды.
Қару ретінде пайдаланылатын заттарға жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп туғызатын, соның көмегімен олардың өмірін жоятын, оларға дене жарақатын келтіретін кез келген заттар жатады. Мысалы, балта, тас, балға, отвертка, лом темір, шоқпар, пышақ, ұстара және т.б. Осы заттардың алдын ала қарақшылық қылмыстық құқық бұзушылық үшін істеуге бейімделуі немесе қылмыс болған жерден кездейсоқ табылып, кінәлінің пайдалануы қылмыстық құкық бұзушылыкты саралауға ешбір әсер етпейді. Ең бастысы осы көрсетілген заттар қарақшылықта жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына қауіп келтіретін қару ретінде қолданылуы қажет.
Қаруды немесе басқа заттарды қолдану деп кінәлінің оны адамның денсаулығына зиян келтіру үшін шын мәнінде пайдалануы немесе шабуыл барысында оны дереу қолданбақшы болып қорқытатын әрекеттерді істеуі болып табылады.
Іске жарамсыз қарумен немесе қарудың макеті аркылы жәбірленушіге оның өмірі мен денсаулығына қауіпті дене жарақатын салу ниетінсіз қорқыту қару колданған қарақшылық деп саналмайды. Бірақта, жәбірленуші мұндай әрекетті өз өмірі мен денсаулығына нақты қауіп тудырды деп санағандықтан, мұндай шабуыл Қылмыстык кодекстің 192-бабының 1-тармағы бойынша сараланады.
Қарақшылықта қару қолданып шабуыл жасаған адам заң бойынша белгіленген тәртіппен қаруды алып жүруге тиісті рұқсаты жоқ болса, онда оның әрекеті қылмыстық құқық бұзушылыктардың жиынтығы бойынша Қылмыстық Кодекстің 192 және 287-баптарымен саралануға жатады.
Денсаулыққа ауыр әсер келтірумен ұштасқан қарақшылық деп, меншік иесіне меншіктің өзге де иеленушісіне немесе басқа адамдарға мүлікке байланысты олардың қарсылығын жою мақсатымен Қылмыстық кодекстің 106-бабында тізбектелген жарақаттардың бірін келтіруді айтамыз. Мұндай ретте кінәлінің әрекеті Қылмыстық кодекстің 192-бабымен тікелей сараланады. 106-баппен қосымша саралануға жатпайды.
Егер қарақшылықпен шабуыл жасау нәтижесінде адамның өміріне қасақана қол сұғылатын болса, онда кінәлінің іс-әрекеті қарақшылық құрамы шегінен шыгып кетеді. Мұндай ретте жәбірленушіге қаза келтіру қосымша саралауды кажет етеді. Қарақшылықпен шабуыл жасау кезінде адам өлтіру орын алса, онда кінәлінің әрекеті қарақшылық құрамымен қоса пайдакүнемдікпен адам өлтіру (99-баптың 2-тармағының «1» тармақшасы) құрамымен қосымша сараланады. Егер кінәлінің ниеті жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтірумен ғана шектеліп, оның адам өлтіруге деген ниеті анықталмаса, бірақ денсаулыққа осындай ауыр зиян келтіруден абайсызда жәбірленушінің өлімі орын алса онда оның әрекеті Қылмыстық кодекстің 179-бабының 3- тармағының «1» тармақшасы бойынша сараланады.
Қарақшылықты қылмыс объектісі бойынша қорқытып алудан ажырату керек. Қарақшылық-бұл күрделі объектімен жасалған қылмыстардың бірі, өйткені ол тек меншікке ғана емес, сонымен бірге жәбірленушінің денсаулығына да қол сұғады. Сонымен қатар, қарақшылық құрамы міндетті емес, екі объектінің міндетті болуымен сипатталады.
Қорқытып алу кезінде негізгі объектілер меншік құқығы болып табылады, ал жәбірленушінің денсаулығы зорлық-зомбылық тонау кезінде орын алады. Қосымша объект мыналар болуы мүмкін: жеке адамның ар-намысы мен қадір-қасиеті (жәбірленушіні немесе оның жақындарын масқаралайтын мәліметтерді тарату қаупі болған кезде), адамның жеке өміріне қол сұқпаушылық (жариялануы жәбірленушінің немесе оның жақындарының құқықтары мен заңды мүдделеріне елеулі зиян келтіруі мүмкін мәліметтерді тарату қаупі төнген кезде), жеке адамның денсаулығы (күш қолдану қаупі төнген кезде) [24].
Бұл құрамдарда объективті және субъективті жағынан айтарлықтай айырмашылықтар бар. Қарақшылық кезінде зорлық-зомбылық мүлікті иелену немесе оны ұстап қалу құралы болып табылады, ал қорқытып алушылық кезінде қорқытып алушылық талаптары орындалмаған жағдайда күш қолдану қатерін күшейтеді. Қарақшылық кезінде мүлікті иелену зорлық-зомбылық әрекеттерімен бір уақытта немесе олар жасалғаннан кейін бірден жүзеге асырылады, қорқытып алу кезінде кінәлінің ниеті болашақта қажетті мүлікті алуға бағытталған. Сонымен қатар, қарақшылық субъектісі 14 жасқа толған адам болып табылады, ал қорқытып алушылық үшін қылмыстық жауапкершілік 16 жастан, саралау белгілері бойынша-14 жастан басталады.
ҚР ҚК 194 бабы «Қорқытып алу» қылмыстық-құқықтық талдау:
1. Қорқытып алушылық, яғни күш қолдану не бөтеннің мүлкін жою немесе бүлдiру қатерін төндіріп, сол сияқты жәбiрленушiнi немесе оның жақындарын масқаралайтын мәлiметтердi не жариялануы жәбiрленушiнiң немесе оның жақындарының мүдделерiне елеулі зиян келтiруi мүмкiн өзге де мәлiметтердi тарату қатерін төндіріп бөтеннің мүлкін немесе мүлiкке құқықты беруді немесе мүлiктiк сипаттағы басқа да әрекеттер жасауды талап ету –
мүлкi тәркiленiп немесе онсыз, төрт мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не бір мың сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не төрт жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге не сол мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
2. Мынадай:
1) күш қолданып;
2) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
3) бiрнеше рет жасалған қорқытып алушылық –
мүлкi тәркiленiп, үш жылдан жетi жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
3. Мынадай:
1) жәбірленушінің денсаулығына ауыр зиян келтіріп;
2) ірi мөлшерде мүлiк алу мақсатында жасалған қорқытып алушылық –
мүлкi тәркiленiп, бес жылдан он жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
4. Осы баптың бiрiншi, екiншi немесе үшiншi бөлiктерiнде көзделген іс-әрекеттер, егер оларды:
1) қылмыстық топ жасаса;
2) аса iрi мөлшерде жасалса, –
мүлкi тәркiленiп, жетi жылдан он бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Заңда қорқытып алушылық, яғни күш қолдану не бөтеннің мүлкін жою немесе бүлдіру қатерін төндіріп, сол сияқты жәбірленушіні немесе оның жақындарын масқаралайтын мәліметтерді не жариялануы жәбірленушінің немесе оның жақындарының мүдделеріне елеулі зиян келтіруі мүмкін өзге де мәліметтерді тарату қатерін төндіріп бөтеннің мүлкін немесе мүлікке құқықты беруді немесе мүліктік сипаттағы басқа да әрекеттер жасауды талап ету - деп белгіленген.
Қорқытып алушылықтың тікелей объектісіне меншік қатынастары ғана емес, жәбірленушінің немесе оның жақындарының ар-намысы және олардың жеке басының бостандығы, денсаулығы жатады.
Қорқытып алушылықтың жәбірленушісі болып талап етіліп отырылған мүлік иелігінде, күзетінде немесе меншігінде тұрған адам және оның жақындары танылады.
Қорқытып алудың заты болып: мүлік, мүлікке құқық немесе қорқытушының пайдасына жәбірленушінің мүліктік сипаттағы басқа да іс-әрекеттерді істеуі жатады. Қорқытып алушылықтың объективтік жағы екі түрлі жеке әрекеттен - қорқыту аркылы жәбірленушіден талап етіп отырған мүлікті немесе мүлікке құкықты беруді немесе кінәлінің пайдасына мүліктік сипаттағы басқа да іс-әрекеттерді істеуді талап етуден тұрады.