ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 15.03.2024
Просмотров: 115
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
СОДЕРЖАНИЕ
Дәріс 4. Отбасылық ғұрып фольклоры
Дәріс 5. Маусымдық ғұрып фольклоры
Дәріс 6. Наным-сенімдер ғұрпының фольклоры
Дәріс 7. Қазақтың ертегілік прозасы
Дәріс 8. Аңыздық проза үлгілері
Дәріс 10. Қазақ батырлар жырларының ерекшеліктері
Дәріс 11. Қазақтың лиро-эпостық жырлары
Дәріс 13. Қазақтың діни дастандары
Дәріс 4. Отбасылық ғұрып фольклоры
Ғұрып фольклоры күрделі көп жанрлы құбылыс. Қазақ фольклористикасы кейінгі жылдары ғұрыптық фольклордың түрлі жанрларына арналған зерделі зерттеулермен (Абылқасымов Б. «Телқоңыр» Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклор. 1993; Медеубекұлы С. «Қазақ ауыз әдебиетінің терме жанры» 1993; Болатова Г. «Қазақтың отбасылық ғұрып өлеңдері» 1993; Абдульдина Б. «Қазақ фольклорының шағын жанрлары» Поэтикасы мен жүйелену мәселелері. 1993; Ісламжанұлы К. «Рухани уыз» 1995) толықты.
Үйлену ғұрпының фольклоры Қызды ауылдың иті жатпас
Өзі болған қыз төркінін танымас
Қотыр қызға, қола сырға
Төркініне келген қыз, төрге секірер Бір жақсы қыз, екі жаман ұлға татиды
Қызғаншақтың қызы, күйеусіз қалады
Сақау қыз май сұраймын деп, шай сұрайды
Отбасы – адам ғұмырының тірегі ғана емес, қоғамның да басты негізі. «Туу бар да, өлім - хақ» деп өмірдің пәнилігіне бой ұсынған халық қашан да сол өмірді тануға, білуге ұмтылған, оны мәнді де, мағыналы, сән-салтанатты өткізуге тырысқан. Әлі де адамзатты алға сүйреп келе жатқан – осы ұмтылыс өмірге деген сүйіспеншілік, мәңгілік ішкі бұлқыныс. Ш.Уәлиханов атап көрсеткендей «Адамзаттық прогресс дегеніміздің өзі де осы».
Қазақ отбасылық фольклорының алғашқы хатқа түсу үлгісі жоғарыда айтқанымыздай Ү-ҮІІІ ғасырлардағы Орхон-Енисей жазба ескерткіштерінен бастау алады деді. Дегенмен, оның жүйелі түрде хатқа түсе бастаған кезі ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан басталады.
Мәселен, арғы Махмұт Қашқаридың «Дивани Лұғат-ат түрік» кітабынан бастап, кешегі Гроденковтың «Сырдария облысының қызғыздары (қазақтары К.І.) мен қара қырғыздары» атты тұрмыс-салттық деректерге аса бай еңбектердің қай-қайсысында болмасын этнографиялық және фольклорлық материалдардың ара жігі ажыратылмаған. Отбасылық ғұрып фольклорын тұтас құбылыс ретінде қарап ішкі салалық ғұрыптарды бір-бірімен салыстыра отырып зерттелсе, талай қызық жайларға қанығуға болар еді. Мәселен, сәбиді қырқынан шығару, жұбайлардың қырық күн тойын жасау («отыз күн ойыны, қырық күн тойы»), өлген адамның қырқын беру. Осының ішкі байланыстарында қандай сыр бар? Немесе археологиялық қазбалардың дәлелдеуінше кәдімгі қазақтың ұзатылған қыздарының киетін сәукелесін ертеде өлген адамдарға кигізетін көрінеді. Ал жаңа түскен келін бір жылға дейін сәукелесін тастамауы керек. Бойжеткен қыздың оң жақта отыруы, өлген адамның оң жақтан шығарылатыны сияқты толып жатқан ұқсас ырымдардың өлім мен үйлену салтындағы біртектестікті көрсетеді. Тіпті, жоқтау мен қыздың сыңсуының өзінде талай ұқсас сарындары бар.
А.Байтұрсынов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, Б.Кенжебаев т.б. еңбектері мен отбасылық ғұрып фольклоры бойынша жанрлық түрлеріне бөлуі.
Қазақтың көшпелі дәуірінде қыздарды, әйелдерді жоғары бағалаған. Олар өмірдің сәні мен салтанаты, ер адамдардың ақылшысы, балалардың тәрбиешісі деп қаралған. Дәстүрлі рәсімдерді аналарға, қыздарға бастатқан. Мысалы, жаз айларында, көктеуден ел жайлауға көшкенде, көштің басын қыздар бастаған. Қалың көш алыстағы мұнартқан тауларға қарай жылжып бара жатқанда, кілең бір түсті киінген сұлу қыздар ұзақ жолды өлеңмен, әнмен өрнектеген, оларды қоршап салт атты сарбаз жігіттер жүрген, екінші кезекте байсалды аналар, әкелер келе жатқан. Одан соң төрт түлік малдың қарасы көрінген.
Аты тоқ болса суытады, өзі тоқ болса дем алады. Үй иесі ас суға міндетті. Ал «Біз шаншуға» келгендер ешкіммен сөйлеспей, аттарының ертоқымын бір жерге жиып, түскі асын ішіп болғаннан соң да кетпей жатып алады.... Үй иесі қонақасына кешінде мал сояды. Қонғандар ертеңіне сиыртүсте үн-түнсіз аттанып кетеді. Келгендер көбінесе шалдар болады. Қонақтар кеткен соң үйдегілер бұл сырдың жұмбағын шешкілері келіп сырмақ қағады. Қайрақ іздейді. Сырмаққа шаншылған бізді көреді. Қайрақтың жоқтығын көреді.
Бұл ұл ержетті, қыз бойжетті, хасқұлақ бала бізде бар, хаса сұлу сізде бар, жекжат болайық дегені. Қызы бар егер қайрақты сұрамаса, бір жетіден соң әлгі шалдар мен келіп құда түседі.
Мұның мәні: қазақта біз көбінесе ұлдар, еркектер қолданатын сайман. Қыздардікі – ине. Мұның бізі қатты қайырымға керек те, инесі кестеге, киім-кешекке, жеңіл-желпіге керек қой. Шалдардың сырмаққа біз шаншуы бізде ұл бар еді, сол осы шаңыраққа да ұл болса қалай қарайсыздар деген мақамы. Енді ана қайрақты әкетеді – «бізді құп көрсеңіздер құданды болайық дегені. Құда дегеніміз түсіндіре айтқанда алланың алдында ант жасадық. Құда-құдай, анда-ант дегенді білдірген».
«Қыздарды айттыру» салтының өзі үш түрін кеңес дәуірінде атақты ғалымдардың бірі Мәлік Ғабдуллин мынандай түрлерге бөліп қарастырған. Атап айтсақ. Белқұда (ежеқабыл), бесік құда, қарсы құда.
Белқұда, ежеқабыл аталатын ежелгі құдалық дәстүрі қазақ, қырғыз эпостарында көбірек жырланады.
1872 жылы Москва қаласында «Руский Туркестан. Сборник политехнический выставки. Статьи по этнографическии, техники, сельскому хозяйству и естественной исторри» деген көлемді кітап шыққан, сонда И.И.Ибрагимовтің қазақ халқының этнографиясы туралы очеркі жарияланған. Автор қазақтардың қалыңмал беру заңына байланысты ер арасында төрт топтың бар екенін айтады. Бірінші, хандар мен сұлтандар, олар қыздың қалыңмалына 57 бас мал берген. Кейде, байлығымды, барлығымды көрсетемін деп, қалыңмалға кілең бір түсті (ақ, боз, қара) жылқылар өткізген. Екінші, байлар тобы қалыңмалға 47 бас (құлынды бие, құнан, тай, түйе) мал арнаған. Қазақтың мынандай шешендік сөзі бар: «Бай мен бай құда болса, арасында жорға жүреді, бай мен кедей құда болса, бір-біріне зорға жүреді, кедей мен кедей құда болса, арасында дорба жүреді».
Құдалар бір-біріне сый беріп, сый алып жүргенде, ұл мен қыз 13-15 жасқа толады. «Сен ержеттің, енді өзіңе айттырылған қалыңдығыңды көріп қайт»,- деп, ұл әкесі баласының қасына үш не он адам қосып, қыз ауылына жібереді. Мұны қазақтар «ұрын бару» немесе «ұрланып бару» деп атайды.Фольклорист-этнограф Ә.Ә.Диваев өзінің 1900 жылы Қазан қаласында жарияланған «О свадебном ритуале киргизов Сырдарьинской области» деген ғылыми еңбегінде айтады: «Қыз ауылына «ұрын» келе жатқан күйеу жігіт ауылға күздіз келмейді, қара көлеңке түскен кезде келеді, оның алдынан шыққан қызкеліншектер «ентікпе» алады, мұны кей жерде «алдынан шығар» деп те атайды», - дейді. Тұрмыс салт жырларының ертеден келе жатқан түрлеріне аңшылыққа, малға хайуанаттарға, егіншілік-диқаншылықка байланысты шығып тараған өлеңдерді жатқызуға болады. Балалар жасөспірімдер өлеңдері де халық даналығының құнарлы бір саласы. Олар ертеде бала өсіріп бала тәрбиелеудің мықты құралы болған. Үйлену, қыз ұзату, келін түсіру, нәресте көру, сәбиді бесікке салу, жас шығару, сүндетке отырғызу рәсімдеріне байланысты айтылып, жұртқа кеңінен тарап кеткен жыр, өлеңдер де қазақ халкында баршылық.
Беташар. Әрбір елдің өзі қолданған жол-жобасын түсіндіру. Тәжірибесіз жас әйел жаңа өмірге кіріп, жаңа қауымның ортасына келгенде, сол қауымның қадірлі, құрметті үлкендерін тануға керек. Солардың әрқайсысының орнын білу керек. Үлкендердің алдында келіннің тәжім қылуы – сол жаңа шарттарға көндім, қабыл алдым дегеннің белгісі» , - дейді ұлы ғалым М.Әуезов.
Қазақта 7 атадан қосылатын туыстардың некелесуіне тиым салынған. Өгей шешеге, асыранды қызға, келінге, енеге үйленуге болмайды. Сондай-ақ, әйелінің көзі тірісінде еркек балдызына, қайынбикесіне, қайнағасының қызына үйлене алмайды. Бөле, немере ағайындардың некелесуіне тиым жоқ.
Неке ісінде барлық мәселені ата-ана мен ру басылары шешеді, күйеу жігіт пен қалыңдық тек солардың айтқанына құлақ асуға тиіс; көп жағдайда қыз бен жігітті бесікте жатқанда атастырып қояды. Қазақтардың құдаласу рәсімі өте күрделі, ол кейде 10 жыл немесе одан да көп уақытқа дейін созылуы мүмкін.
Әдебиеттер:
-
Байтұрсынұлы А. Шығармалары, Алтытомдық. 1-том. Алматы, 2013 -
Матыжанов К. Қазақтың отбасы фольклоры. Алматы, 2003. -
Абылқасымов Б. Наным-сенімдер ғұрпының фольклоры. Алматы, 2004. -
Қасқабасов С. Жаназық. Астана, 2002. -
Матыжанов К. Рухани уыз. Алматы, 2009.
Дәріс 5. Маусымдық ғұрып фольклоры
Наурыз жыры. Наурыз парсы тілінде жаңа күн деген сөз. Бірсыпыра әдебиеттерде жаңа жыл басы (22 наурыз) бірде наурыз , бірде ұлыстың ұлы күні деп аталады. Бұл күнді халық қуанышпен қарсы алып, оған арнап өлең-жыр шығарған. Наурыз күні – мереке күні болып саналған. Бұл күндері айтылатын бата, тілек жырлары наурыз жырлары деп аталған. Мерекеде әркім өзінің жақындарын: «Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын» немесе «Ұлыс бақты болсын, төрт түлік ақты болсын» деген сияқты тілектер білдіріп, құттықтаған. Наурыз жайлы алғашқы деректерді зороастр дінінің қасиетті кітабысаналатын «Авестадан» табуға болады. Мұнда Хурмуза (Ахуромоздо) мен Архиманның яғни жақсылық пен жамандықтың, қыс пен жаздың күресі баяндалады. Қыс пен жазды тірі адамға ұқсатып айтыстыру Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрік» кітабында бар. Наурыз туралы алғашқы деректерді Шығыстың аты әйгілі ақынғұламалары Фирдауси мен Рудаки, Әбу Райхан Бируни мен Ибн Балхи, Омар Һаям мен Саид Нафиси еңбектерінен кездестіреміз. Наурыз мейрамы түркі халықтарының, оның ішінде қазақ халқының да әлеуметтік өмірінде елеулі орын алады.
Қыстан қысылып шығып, алдағы тоқшылық пен молшылық елшісіндей жайдары көктемге ілігуі халық үшін үлкен қуаныш, ұлы той. Бұл кезде кн жылы шуағын төгіп, табиғаттың мейірі иіп, адамдардың арқа-басы кеңейеді. Шаруаның бір шалы екеу болып аққа кенеліп, тойлауға көші-қонын сайлап, алдағы күнге шүкіршілікпен сенім артады. Наурыз мереке думанының өне бойында халықтың сенім-жоралғылар молынан кездеседі. Көкке, Жер-Анаға тағзым ету екі оттың арасынан өтіп, пәле жаланы аластау, ыдыс-аяқты ырысқа толтырып қою бұлақ, су көздерін ашу, көкке ақ бүрку, сияқты мереке көзінде жасалатын жоралғылар – соның айқын айғағы.
Наурыз қарсаңында ел үлкен-кіші демей мерекелік киімдерін киіп, ауыл іргесіндегі жылы асыл жиналады. Жеті дәмнен жасалған Наурыз көжеден дәм тата отырып, жарқын әңгіме айтылады. Неше түрлі өнердің тиегі ағытылады. Ән-күй, жыр-айтыс, әзіл-күлкілі көріністер мен ұлттық ойындар ойналады. Соңы көкпар, бәйге, қыз қуу сияқты спорт жарыстарына ұласады.
Бұл думан түнге қарай да толас таппайды. Алаңға алтыбақан құрылып, жастар, қызбозбалалар түнімен ойын-күлкі думан құрады.
Елең-алаңда көпшілік биіктеу төбенің жанына шығып, жаңа жылдың алдыңғы таңын қарсы алады. Нұр шаша көтерілген күнге тәу етіп, жақсы тілектерін айтады: «Жыр шүйгінді, мал күйлі болғай? Жаңа жыл қайырлы, шыққан шөп айырлы болғай!» - деп айнала төңірекке ақ бүркіп, үйлеріне тарсады.