Бағыну қатынасы – бұл ұғымдар арасындағы қатынастың маңызды түрі. Түрлік ұғымды түбірлікке бағындырмай, бірде-бір анықтама беру мүмкін емес. Анықтама беру – бұл берілген түрдің жақын түбірлік ұғымын табу деген сөз. Мысалы: «Күшті өлшейтін прибор – динамометр». Мұндағы жақын түбірлік ұғым – «прибор», түрлік айырмашылық – «күшті өлшеу».

Бағыну қатынасында болатын ұғымдарды басшылыққа алғанда қателіктер жиі болады. Мұндай қателікті жібермеу үшін, келесі ережелерді білу қажет:

1. Бағынышты ұғым – бұл түрлік ұғым, ал бағынатын ұғым – бұл түбірлік ұғым.

2. Бағындыратын ұғымға тән нәрсе – бағынышты ұғымға да тән. Мысалы: «ағаш» ұғымына тән нәрсе (бағындыратын ұғым) «қылқанды ағаш» (бағынышты ұғым) ұғымына да тән. Алайда қылқанды ағашқа тән нәрсе барлық ағашқа тән емес. Ағаштың бұл түрін жапырақтыдан айрықшалайтын қасиет түбірлік «ағаш» ұғымының мазмұнына кірмейді (бұл түрлік белгі).

Ұғым көлемін бөлу (латынша: devisio). Белгілі түбірлік ұғымға, әдетте, бірнеше түрлік ұғым сәйкес келеді. Мысалы, «элементарлық бөлшектер» ұғымына сәйкес келеді: электрон, нейтрон, фотон, позитрон, протон, т.б., «жапырақты ағаштар» - қайың, үйеңкі, т.б; «ғаламшар» ұғымына – Жер, Марс, Юпитер, т.б.

Түбірлік ұғымның көлемі ашылатын ойлау операциясында оның түрлері анықталады. Логикада ол ұғым Көлемін бөлу деп аталады. Көлемі бөлінетін ұғым бөлінгіш деп аталады, ал бөліну нәтижесінде алынған ұғымдар – бөліну мүшесі деп аталады.

Ұғымдар көлемін бөлу ерікті түрде болмайды. Ол түбірлік және түрлік ұғымға тән қандай да бір белгінің негізінде жүзеге асады. Бөліну жүргізілетін белгі – бөлу негізі деп аталады (pricipium). Ұғымдар көлемін бөлуді нақты белгілер негізінде орындау керек. Негіздерге қарай бөлу әртүрлі түрге ажыратылады:

Бөлінетін ұғым	Бөліну мүшесі	Бөліну негізі
«Үй»	«Тасты» «Ағашты»	Материал Шпаты
«Үй»	«Бірқатарлы» «Екіқатарлы»	Қатар Саны
«Қозғалтқыш»	«Механикалық» «Жылулық» «Электрлік»	Механикалық энергияға айналатын энергия түрі
«Жылулық қозғалтқыш»	«Поршендік» «Турбиналық» «Реактивті»	Әрекет принципі

---

Ұғымдарды бөлу операциясын балалар 1-сынаптан бастап орындайды. Мысалы, олар мынадай ұғымдарды бөледі:

«Оқу құралдары»: кітап, дәптер, қарындаш; «Киім»: пальто, көйлек, жейде; «Балық»: шортан, көксерке, т.б.; «Ағаш»: үйеңкі, қайың, шырша;

Мұндай логикалық операциялар бастауыш сыныпта әрбір сабақта жүргізіледі. Ал орта мектепте күрделі ұғымдарды бөлу орындалады. Мысалы:

«Металдар» - күкірт, кремний, фосфор, т.б.;

«Өндірістік қатынастар» - құл иеленушілер, феодалдық-капиталистік, социалистік;

Бөлу операциясын жүзеге асырғанда келесі ережелерді ескеру керек:

1. Бөлу мүшелері (түрлік ұғымдар) бірін-бірі жоққа шығару керек, әрбір пән тек бір түрлік ұғымның көлеміне кіреді.

2. Бөлу кезінде бөлудің бір ғана негізін қолдану қажет. Мысалы, «жұмысшы» түбірлік ұғымы «кәсіп» негізіне қарай келесі түрлерге бөлінеді: «дәнекерлеуші», «ұста», т.б., ал «білім» белгісі бойынша – «10 класты бітірген», «8 класты бітірген», т.б. Кез келген ұғымды түрлі негіз бойынша бөлуге болады. «Сан» ұғымын түрлі белгі бойынша бөлу мысалдары:

1). Оң және теріс;

2). Бүтін және бөлшек;

3). Қарапайым және құрамды;

4). Атаулы және атаусыз;

5). Жұп және тақ;

6). Рационалды және иррационалды;

7). Жалған және шынайы;

Оқу тәжірибесінде бөлуді бірнеше негіздермен жүргізу орын алады. Мысалы, оқушылар (кейде мұғалімдер) қозғалыс түрін былай атайды: тік қозғалыс, еркін қозғалыс, тік сызықты, қисық сызықты; ал геометрия сабағында үшбұрыштарды бір қатарға орналастырып атайды: теңбүйірлі, тікбұрышты, ұқсас бұрыш.

3. Бөлу мүшелері (түрлік ұғымдар) берілген түбірліктің жақын түрлік ұғымы болуы керек, яғни түбірден жақын түрге өту қажет. Мысалы, жапырақты ағашқа қайың, үйеңкі, т.б. жатады. Бірақ орман – жапырақты, аралас, қайың, үйеңкі болады деу қате. Мұндай типтегі бөлу де қате: «Жануарлар – ит, мысық, түйе, піл, бегомот» (барлығын атау мүмкін емес). Ең дұрысы: «Жануарлар – жабайы және үй жануары». Бұл ереженің бұзылуы бөлудегі толқу деп аталады. Оған мысал: «Аспан денелері – жұлдыз, ғаламшар, Жер». «Аспан денесі» «Жер» ұғымына жақын түбір емес. «Жер» ұғымына жақын түбір – бұл «Ғаламшар». Берілген ұғымдар көлемінің қатынасын схемамен көрсетуге болады (6-сурет):

---

6-сурет. Ұғымдарды бөлудегі толқу мысалы.

4. Бөлу өлшемді болу керек, түрлік ұғымның көлем суммасы бөлінетін түбірлік ұғымның көлеміне тең болуы керек. Бұл ереже бұзылса, екі қателік жіберіледі. Ұғымның көлемін ықшам бөлу және ауқымды бөлу қателігі

а) ұғым көлемін ықшам бөлу оның мәні: түбірлік ұғымды бөлуде оның көлеміне кіретін барлық түрлер аталмайды. Мысалы, элементар бөлшектердің сипаттамасын атағанда, тек заряд пен спин сөз болады.

б) ұғым көлемін ауқымды бөлу, оның мәні: бөлінетін ұғымның көлеміне кірмейтін түрлер енгізіледі, түрлік ұғым көлемінің суммасы түбірлік ұғым көлемінен көп. Мысалы, механикадағы СИ жүйесінің физикалық өлшемдерін өлшеу бірліктерін оқушы келесідей атады: метр, килограмм, ампер, ньютон, джоуль, секунд. Бірақ ампер, ньютон және джоуль көрсетілген ұғымның көлеміне кірмейді. Ампер – механикадағы емес, СИ жүйесіндегі өлшеудің негізгі бірліктері, ал джоуль мен ньютон - өндірістік бірліктер.

Салыстыру операциясында барлық ұғымдар салыстырылатын және салыстырылмайтын болып бөлінеді. Салыстырмалы дегеніміз – қандай да бір ортақ белгісі бар ұғымдар. Мысалы, «атом», «молекула» – бұл «заттың құрылымдық формалары». Салыстырылмайтын дегеніміз – көлемі, мазмұны жағынан да салыстыруға келмейтін ұғымдар. Мысалы: «үстел», «түйе», «бұлбұл», «карандаш».

Қатынас сипаты бойынша салыстырмалы ұғымдар екі топқа бөлінеді: үйлесімді және үйлесімсіз.

Үйлесімді дегеніміз – ортақ түбірлік ұғымы (түбірлік белгі) бар ұғымдар. Мысалы: «Социалистік мемлекет» - «СССР» (7.а.-сурет) немесе толықтай «Ұлы орыс өзені», «Еділ» (7.б.-сурет).

а) б)



7-сурет. Үйлесімді ұғымдар көлемі.

Үйлесімді ұғымдар 3 түрге бөлінеді: тең мәнді, бағынышты, қиылысатын (8-сурет).

Үйлесімді ұғымдар

Тең мәнді

Қиылысатын

Бағынышты

---

8-сурет. Үйлесімді ұғымның түрлері.

Тең мәнді ұғымдар – бұл берілген заттың түрлі тұсын сипаттайтын, тірлік белгісі бойынша ерекшеленетін үйлесімді ұғымдар (7.б.-сурет). Қиылысатын ұғымдар дегеніміз – ортақ түбірі бар, заттар мен құбылыстардың жалпы тұсын жеке және спецификалық бейнелейтін түрлік ұғымдар. Мысалы: «оқушы», «спортшы», «инженер», «өнер тапқыш». Мұндағы түбірлік ұғым – «адам» (9-сурет).



9-сурет. Қиылысатын ұғымдар.

Үйлесімсіз ұғымдар дегеніміз – бір-бірінен түрлік белгілерді жоққа шығаратын, ортақ жақын түбірлік ұғымы бар ұғымдар. Мысалы: «батыл» - «қорқақ», «ақ» - «қара», т.б. үйлесімді ұғымдар көлеміне жалпы элементтер кірмейді. Үйлесімді және үйлесімсіз ұғымдарға ортақ нәрсе – олардың ортақ жақын түбірлік ұғымдары (салыстырмалы) болады.

Бағынышты ұғымдар өздеріне ортақ түрлерді бейнелейді. Мазмұны жағынан олардың ортақ белгілері болады. Мысалы, рефрактор мен рефлектор – бұл аспан денелерін бақылауға арналған оптикалық құралдар. Алайда, оларды ажыратуға болатын белгілер бар, рефрактор – бұл телескоп, оның объективі жарық түсіретін линзалар, ал рефлектор – айналы объективі бар телескоп. Бағынышты ұғымдар арасындағы қатынасты Эйлер дөңгелегімен (4-сурет) көрсетуге болады (немесе 5,10-суреттер). Егер де бағынышты ұғымдар үйлесімсіз болса, онда олар ұғымдарды бөлудің барлық ережелеріне қатаң бағынады. Сондықтан олар қиылыспайды (10.а.-сурет).

Қозғалтқыш

Поршендік

Турбиндік

Реактивті

а)

Жазушы

---

Ақын

Романшы

Сыншы

Публицист

Драматург

б)

10-сурет. Бағынышты ұғымдар.

Бірақ бағынышты ұғымдар үйлесімді болуы мүмкін. Бұл жағдайда жалпы түбірге бағынышты түрлік ұғымдар қиылысуы мүмкін. Бұл жағдайда жалпы түбірге бағынышты түрлік ұғымдар қиылысуы мүмкін. Бұл жағдай 10.б.-суретте берілген. Оқыту процесінде ұғымдарды қателік жібермей орналастыра білу керек. Ол үшін төмендегі ережелерді басшылыққа алған жөн:

1. Бағынышты ұғымдар ортақ бір түбірдің жақын түрі болу керек.

2. Жақын ортақ түбірі бар бағынышты ұғымдарды бір қатарға орналастыру. Оқушылар мынадай қателік жібереді:геометриялық фигуралар деп – үшбұрышты, параллелограмды, ромбты, т.б. атайды. Мұндағы қателік, ромб – геометриялық фигураның емес, параллелограмның жақын түрі. Түрлік белгілері мазмұнындағы айырмашылықты шарттайтын үйлесімсіз ұғымдарды контрарлық деп атайды. Егер де түбірлікұғымдарды белгілі негіз бойынша түрлерге бөліп орналастырса, онда бағынышты ұғымдардың қатары құрылады. Мысалы:

1). Ақ, аппақ, ашық-сұр, сұр, қою сұр, т.б. Контрарлық ұғымдар көлемінің арақатынасын 11-суреттен көруге болады.


11-сурет. Контрарлы ұғымдар.

Қарсы екі ұғымның мазмұны белгілі, оң, сенімді сипатты. Бұл ұғымдар бір-бірінсіз болмайды. Мысалы, жоғарысыз – төмен, ақ болмаса, қара болмайды. Қарама-қарсы ұғымды білдіретін сөздер антоним деп аталады.

Қарсы айтылатын ұғымдар (контрадикторлық). Үйлесімсіз бағынышты екі ұғым қарсы айтылатын ұғымдар

---

Смотрите также файлы

• Трбие сааты ыса мерзімді жоспары.docx

• Lego digital designer.pdf

• Ты выстоял, великий Сталинград!.doc

• Выполнение практических заданий по дисциплине математические методы в психологии.odt

• With the implementation of energy protection strategy and environmental protection issues, the overall development requirements of the construction industry are more stringent.docx