Осыған орай нақты бір жаттығуды келтірейік. Оқушылар күш қысымына қатысты қате жалпылаудың алдын алу үшін графикалық бейнемен берілген жаттығуларды ұсұнуға болады (14-17-суреттер).

Ұғымдарды қалыптастыруда проблемалық жағдайды құру маңызды рөл атқарады. Ол оқушылардың эмоциялық күйін жаңа нәрсені зерттеуге деген қызығушылығын жоғарылатады, ойлауын, зейінін белсенді етеді.

Мұғалім оқушыларға жаңа ұғымды меңгертуге дайындалғанда ғылыми әдебиетті басшылыққа алып оның мазмұнымен жан-жақты танысу керек.

Осылайша оқушылардың қандай да бір ұғымды меңгеруі үшін келесі жағдайлар қажет:

1). Әрбір жаңа ұғымды енгізі үшін қажетті базаны құру (оқушылардың өмірлік тәжірибесі мен күнделікті бақылаулары).

2). Проблемалық жағдайды құру.

3). Жаңа ұғымның туындауын қамтитын фактілерге ғылыми талдау жасау.

4). Ұғымдарды қалыптастыру тәсілін таңдауда оқушылардың білімі мен ойлауының даму деңгейін ескеру.

5). Ұғымдарды қалыптастырудың барлық деңгейлерінде оқушылардың белсенді танымдық әрекетін ұйымдастыру.

6). Ұғымдардың үздіксіз дамуына негіз болатын жағдайлар құру.
ІІІ тарау. Оқыту үдерісінде оқушыларда ғылыми ұғымдардың қалыптасу тәсілдері

---

§1. Оқыту үдерісінде оқушылардың ғылыми ұғымдарды меңгеру үдерісінін ерекшеліктеріне деген көзқарастарды талдау
Қандай да бір ұғымды қалыптастырудың тиімді тәсілін таңдау мәселесін шешуде түрлі тәсілдерді, олардың артықшылықтары мен кемшіліктерін, меңгеру үдерісінің ерекшеліктерін білу керек. Әсіресе, бұл бастапқы ұғымдардың қалыптасуына маңызды.

Ұғымдарды меңгеру үдерісінің ерекшеліктерін білу оқу жоспарын, бағдарламасын құруда қажет.

Оқушыларда ғылыми ұғымдардың қалыптасу теорияларын көптеген кеңес және шетел психологтары қарастырған (Л.С. Выготский, А.А. Смирнов, Д.Н. Богоявленский, Е.Н. Кабанова-Меллер, М.Н. Шардаков, П.Я. Гальперин және Н.Ф. Талызина, В.В. Давыдов, B.Rassel, W.Thompson, т.б.). Зерттеу нәтижесінде ұғымдарды меңгеру процесінің негізгі заңдылықтары анықталды.

Ұғымдарды меңгеру үдерісінің ерекшеліктеріне қатысты түрлі көзқарастар бар. Н.А. Менчинскаянын пікірінше:

1). Оқушылар ұғым мазмұнын бірден меңгермейді, меңгеру процесі әртүрлі уақытта әртүрлі жылдамдықта жүреді.

2). Ұғымның ғылыми белгілері ұзақ уақыт бойына жойылады.

3). Ұғымдардың басты және қосымша белгілері бірте-бірте бөлініп, жүйеленеді.

4). Ұғымдар уақыт өте жалпыланады.

Ал, П.Я. Гальпериннің және Н.Ф. Талызинаның пікірінше ғылыми, «ғылымға дейінгі» ұғымдардың болуы міндетті емес. Сонымен қатар олардың көзқарасы бойынша ұғымдарды қалыптастыруды ұзақ уақытқа созуға болмайды.

Дегенмен, оқушылар кейде күрделі ұғымдардың мазмұнын бірден ұғына алмайды. Мысалы, математикадағы «сан», химиядағы «химиялық элемент», физикадағы «энергия» деген ұғымдар. Сондықтан оны «бір тәсілмен», «бір уақытта» ашу мүмкін болмайды.

Осыған орай «ұғымдардың қалыптасуы» деген термин туындайды. Бұл кезең затты алғашқы қабылдаудан басталады. Ұғымның қалыптасуы негізгі белгілердің анықталуымен сипатталады. Бұдан кейін жаңа қасиеттерден, белгілерден, байланыстар мен қатынастардан тұратын ұғымның дамуы жүреді.
§2. Ұғымдардың қалыптасуының түрлі тәсілдерін талдау
Кеңес психологтарының еңбектерінде оқушыларда ғылыми ұғымдардың қалыптасу тәсілдеріне қатысты түрлі көзқарастар бар. Атап айтсақ, П.Я. Гальперин және Н.Ф. Талызин, М.Н. Шардаков, Н.А. Меньшинский, В.В. Давыдов.

П.Я. Гальперин мен Н.Ф. Талызина ақыл-ой әрекетінің кезеңдік қалыптасу теориясын негізге алып ұғымдардың қалыптасуының келесі кезеңдерін ұсынады:

а) Объектілер мен практикалық әрекет.

---

б) Көтеріңкі сөйлеудегі анықтама (сырттай сөйлеу).

в) Ішкі сөйлеу.

Оқушыларға ғылыми ұғымдарды жалпылауға жалпылаушы лекциялар мен семинарлар маңызды рөл атқарады. В.В. Завьялова мен И.С. Карасованың арнайы жүргізілген зерттеулері көрсеткендей бұл проблеманы шешуге кешенді семинарлар негіз болады. Дегенмен, ұғымдарды нақтылау мен жалпылауда оқу құралдары шешуші рөл атқарады.

Оқушыларда қалыптасатын ғылыми ұғымдарды нақтылау мен жалпылауға негіз болатын жағдайларды анықтауға бағытталған арнайы зерттеулер қажет. Ең алдымен төмендегідей мәселелер шешілуі керек: Ұғымдарды жалпылау әдістемесінің жалпы теориялық негіздерін құру; Оқу пәнінің құрылымы мен мазмұнын жоғарылату; Оқулықтардағы материалды түсіндіру тәсілдерін қарастыру; арнайы оқу-құралдарын шығару.
IV тарау. Оқушылардың ұғымдарды сәтті меңгеруіне негіз болатын шарттар

§1. Оқушылардың ұғымдарды меңгеруіне негіз болатын басты шарттары
Сәтті меңгеру дегеніміз – оқушылардың ұғым көлемін, мазмұнын, өзге ұғымдармен қатынасатын, байланысын толықтай меңгеруін, оларды оқу және практикалық тапсырмаларды орындауда қолдана білуін айтамыз.

Ұғым табиғатын логикалық категория ретінде, меңгеру процесінің ерекшеліктерін, мұғалімнің іс-әрекет ерекшеліктерін талдау – сонымен қатар арнайы жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, ұғымдарды сәтті меңгеруге қажетті шарттарды құруға болады. Олар:

1). Қазіргі ғылымда оқушыларды қалыптасатын ұғымдардың мәні мен мазмұнын білу.

2). Мұғалімнің ұғымды меңгеруіне қойылатын талаптарды білуі. Осы шарт арқылы мұғалім ұғымның дамуындағы перспективаны көре алады. Әдетте мұғалім аталған үдерісті: «Берілген материалды тек түсіндіріп өту» деп ұғады, яғни болашаққа мақсат қойылмайды. Сондықтан қазіргі уақытта әрбір пән бойынша негізгі ұғымдарды меңгерудің талаптар картасын құру мәселесі қарастырылуда.

3). Мұғалімнің қалыптасатын ұғымның даму кезеңдерін білуі.

4). Ұғымды қалыптастырудың әдіс-тәсілдерін дұрыс таңдай білуі. Қандай да бір ұғымды қалыптастырудың әдіс-тәсілдері, принциптері жоғарыда қарастырылды (ұғымның мазмұны, олардың өмірлік тәжірибесі, жас ерекшеліктері, ойлау дамуының деңгейлері, кабинеттің материалдық базасы, т.б.).

5). Әрбір оқушы үшін жаңа ұғымды енгізудің мотиві. Оқушының жағымды мотивтері болса, ұғым сәтті меңгеріледі. Әрбір оқушы ұғымның мәнін, мазмұнын саналы түрде түсіне білу керек. Мысалы: «Квант» ұғымы қалыптасқанда оқушылар ғылыми фактпен танысады. Мұндағы ғылыми факт деп отырғанымыз М. Планк енгізген абсолютті қара дененің сәулелері (жылу бөліну теориясы).

---

6). Ұғымдардың дамуы мен қалыптасуының барлық кезеңінде белсенді танымдық әрекетті ұйымдастыру (проблемалық жағдайды құру, практикалық тапсырмаларды орындау).

7). Оқушылардың ойлауының бейнелік – образдық, сөздік – теориялық, әрекеттік – практикалық компоненттерін дұрыс үйлестіре білу.

8). Ұғымды меңгеруде өзіндік жұмыстың жүйелерін ұйымдастыру (28-сурет).

Өзіндік жұмыстың түрлері

Ұғымдардың нақты белгілерін анықтау

Ұғымның шынайы белгілерін ажырата білу

Қандай да бір ұқсас белгілері бойынша ұғымның өзгелерден шектеуі

Берілген ұғымның өзгелермен байланысы мен қатынасын анықтау

Ұғымдарды элементар оқу тапсырмаларын шешуде қолдана білі

Ұғымдарды классификациялау

Ұғымды шығармашылық сипаттағы тапсырмаларды орындауда қолдана білу

9). Ұғымдардың өзге ұғымдармен қатынасы мен байланысын анықтау.

10). Нақты пәнді оқуда қалыптасқан ұғымдардың қатынасы мен байланысын дер кезінде анықтау.

11). Мұғалімнің оқушыдағы өмірлік тәжірибесі мен ұғымдық базасын білуі. Сонымен қатар меңгерілген білім қорын ескеру қажет.

12). Сонымен қатар ғылыми – танымал әдебиетті оқудан, кино – фильмдерді көруден, радионы тыңдаудан жинақталған білімді ескеру қажет. Айта кететін жағдай көрсетілген ақпараттық құралдарда берілетін мәліметтер әрдайым дұрыс бола бермейді. Сондықтан мұғадім дер кезінде қателіктерді түзетіп отыруы керек.

13). Пәнаралық байланыстарды жүзеге асыру.

14). Оқушыларды сәйкес ойлау операцияларымен қаруландыру. Оның қажеттілігін кезінде А.Н. Льеонтев көрсеткен. Ең алдымен оқушыларда анализ, синтез, абстракция, жалпылау операциялар қалыптасуы керек. Бастауыш сыныпта математика және табигаттану курстарында кейін, физика, химия, биология, география курстарында осыған көп көңіл бөлінеді.

---

15). Ұғымдардың негізгі кластарын меңгерудің жалпыланған жоспарларын қолдану (белгілі логикалық кезектілікте орналасқан сұрақтар жүйесі).

Н.Ф. Талызина төмендегідей жоспарды ұсынды. Ол құбылыстарды, физикалық өлшемдерді, заңдарды, теорияларды приборлар мен құрылғыларды зерттеуде қолданылады.

Құбылысты зерттеу жоспары:

1. 
   Құбылыстың сыртқы белгілері.
   
2. 
   Құбылыстың жүру шарттары.
   
3. 
   Құбылыс мәні, жүру механизмі.
   
4. 
   Берілген құбылыстың өзгелермен байланысы.
   
5. 
   Құбылыстың сандық сипаттамалары.
   
6. 
   Құбылысты практикада қолдану мысалдары.
   
7. 
   Құбылыстың зиянды әсерінің алдын алу тәсілдері.
   

Физикалық өлшемдерді зерттеу жоспары:

1. 
   Берілген өлшем дененің қандай қасиетін сипаттайды?
   
2. 
   Өлшемнің анықтамасы.
   
3. 
   Осы өлшемнің спецификалық қасиеттері.
   
4. 
   Анықтаушы формула.
   
5. 
   Өлшем бірлігі.
   
6. 
   Өлшеу тәсілдері.
   

Заңдарды зерттеу жоспары:

1. 
   Берілген заң қандай құбылыстың немесе өлшемнің арасындағы байланысты көрсетеді?
   
2. 
   Заңның формуласы.
   
3. 
   Заңның математикалық бейнесі.
   
4. 
   Берілген заң қандай тәжірибелермен дәлелденді?
   
5. 
   Заңды практикада қолдану мысалдары.
   

Теореманы зерттеу жоспары:

1). Теореманы құруға негіз болған тәжірибелік фактілер.

2). Теорияның негізгі ұғымдары.

3). Теорияның негізгі принциптері.

4). Теорияның математикалық аппараттары, негізгі бағыттары.

5). Берілген теориямен түсіндірілетін құбылыстар шеңбері.

6). Теориямен болжанатын құбылыстар мен дене қасиеттері.

7). Теорияның негізгі тұжырымының дәлелдейтін тәжірибелер.

Приборларды зерттеу жоспары:

1). Прибордың тағайындалуы.

2). Прибордың әрекет ету негізіне қандай құбылыс немесе заң негізделген?

3). Прибор құрылғысының принциптік схемасы.

4). Прибордың әрекеті.

5). Приборды эксплуатациялау ережелері.

Қазіргі мектептерге оқушыларды политехникалық тұрғыда дайындау міндеті қойылуда. Осыған орай, ғылыми пәндерді оқытуда технологиялық процестерді жете меңгеруге ерекше зейін қою ұсынылады. Ол үшін, В.А. Акулин ұсынған жоспарды қолдану керек.

Технологиялық үдерістерді зерттеу жоспары:

---

Смотрите также файлы

• Трбие сааты ыса мерзімді жоспары.docx

• Lego digital designer.pdf

• Ты выстоял, великий Сталинград!.doc

• Выполнение практических заданий по дисциплине математические методы в психологии.odt

• With the implementation of energy protection strategy and environmental protection issues, the overall development requirements of the construction industry are more stringent.docx