Файл: С. Ж. Асфендияров атындаЫ аза лтты медицина университеті б. А. Рамазанованы жне . дайбергенлыны редакциялауымен шыарылан медициналы микробиология.doc
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 19.03.2024
Просмотров: 280
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Белгілі бір қоздырғыштарды қабылдаушылық инфекциялық агенттің эво-люциялық процесі кезінде ғана өзгеріп қоймай, осы түр-реципиенттің де эволюциялық процесінде өзгеруі мүмкін.
Жекедаралық (индивидуальный) қабылдаушылық – ол микробтардың әсерінен оларда инфекциялық процестің әр түрлерінің пайда болуына әрбір жеке даралардың бейімділігі. Жекедаралық қабылдаушылық дәрежесі сол микроб жұққаннан кейін ауырып тұрғанда жүре пайда болатын және профилактикалық егуден кейін түзілетін әр түрлі деңгейдегі иммунитет дәрежесімен, организмнің реактивтілігін өзгертетін қосалқы аурулардың болуымен анықталады.
Қабылдаушылық белгілі микробтарға түрдің немесе жеке дараның сандық тұрғыдан сезімталдық өлшемі ретінде толық, жоғарғы, шамалы, әлсіз болуы немесе тіптен көрініс бермеуі мүмкін. Осыған байланысты микробтардың патогенділік қасиеті толық, жартылай байқалады тіптен білінбейді, ал инфекциялық процесс типті, атипті (айқын емес, субклиникалық) түрде өтеді немесе тіптен білінбейді.
Макроорганизмнің қабылдаушылығы және резистенттілігі оның жалпы физиологиялық реактивтілігін немесе сырттан келген әсерге, соның ішінде микробтарға қарсы тұру үшін, тіршілігін өзгертумен жауап беру қабылеттілігімен тығыз байланысты. Белгілі түрге қатысты факторлардан басқа макроорганизмнің реактивтілігіне әсер ететін фактолрлардың қатарына жатады: жынысы, жасы, тамақтану тәртібінің бұзылуы, жүйке, эндокринді жүйелердің иммунды жүйемен байланысты жағдайлары және де сыртқы ортаның биологиялық және әлеуметтік факторларының әсері.
Инфекцияға әр түрлі жастағы төзімділік зат алмасу ерекшеліктерімен, ішкі секрециялық органдардың қызметімен және иммундық жүйенің жағдайымен байланысты болады. Нәрестелердің 6 айға дейін күл, қызылша т.б. ауруларды қабылдамайтыны белгілі, ол эмбрионалдық кезеңде плацента арқылы анадан балаға иммунды глобулиндердің G класына жататын спецификалық антиденелердің берілуімен байланысты. Жасанды тәсілмен тамақтандырылатын балаларға қарағанда,анасының емшегін еметін балалар ішек инфекцияларының қоздырғыштарына анағұрлым төзімді келеді, өйткені олар ана сүтімен иммунды глобулиндердің А және М класына жататын антиденелерді алады. Бұл антиденелер трансплацентарлы жолмен берілмейді және жергілікті антибактериялық иммунитетте маңызды рөл атқарады. Жасы есейіңкіреген балаларда жұтқыншақ және көмей дифтериясы жиірек дамиды,ал емшек жасындағы балаларда – кеңірдек, мұрын және басқа сирек орналасатын дифтериясы кездеседі.Жасы бойынша мұндай айырмашылық бала организмінің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Емшек жасындағы балаларда көмей және жұтқыншақ дифтериясының сирек болуы олардың бадамша безі әлі жетілмегенімен және де көмейдің шырышты қабатында және лимфалық аппаратында нерв рецепторларының болмауымен байланысты. Баланың жасы кішкентай болған сайын жұқпалы ауру атипті түрде өтеді. Жас туралы айтқанда мынаны атап өтуге болады: ересек тышқандардың сары қызба ауруына тұқым қуалайтын иммунитеті бола тұра, жас кезінде оған өте сезімтал келеді, яғни жылдам қабылдаушылығы бар – 3 - апталық жаңа туылған тышқандардың бұл вирусқа қарсы тұру қабылеттілігі толығымен жоқ. 4 айдан астам жастағы қояндардың көк тамырына енгізгенде сөзсіз өлімге әкелетін стафилококтық токсин дозасы қоянның жас көжектеріне ешқандай әсер етпейді. Жаңа туылған тышқандар мен көжектер дүниеге жетілмеген түрінде келеді және олар сіреспе токсиніне өте төзімді,ал ересек тышқандар мен қояндарды бұл токсин жылдам зақымдайды. Қартайған сайын иммунды жүйе ресурстарының азғындануына байланысты макроорганизмнің резистенттілігі төмендей бастайды, ол жасушалық микроқоршаудың да және иммундық жүйенің меншікті жасу-шаларының да өзгеруімен байланысты. Қартаю процесі кезінде тимус инволюциясы байқалады, лимфоциттердің саны және функциялық белсенділігі өзгереді, фагоциттеуші жасушалардың микробоцидті белсенділігі төмендейді, жергілікті иммунитет бұзылады. Нәтижесінде тері және шырышты қабат ауруларының созылмалы үдемелі түрге айналуына және шырышты қабаттардың атрофиялануына алып келеді.
Балғын жастағы балаларға қарағанда жас қыздарда иммундық жүйенің қа-лыптасуы ертерек басталады, сондықтан олар қолайсыз факторлардың әсеріне төзімділеу келеді. Дегенмен, еркектерге қарағанда әйелдердің организмі қолайсыз факторлардың ұзақ мерзімді әсеріне төзімді бола тұрғанымен, етеккір келген, жүкті болған және босанған кездерінде иммундыдепрессантты гормондар өндірілуінің жоғарылауы нәтижесінде, іріңді инфекциялар мен туберкулез қоздырғыштарына және басқа да микробтарға қабылдаушылығының күшейгені байқалады.
Аштыққа шалдығу немесе нашар тамақтану (тағамдық дистрофия), ақуыздардың және витаминдердің жеткіліксіздігі микробтардың өніп-өсіп көбеюіне және ішкі ортаға таралуына кедергі жасайтын механизмдерге қолайсыз әсер етеді. Жекедаралық жүре пайда болған иммунитет қана емес, түрлік иммунитеттің де күрт төмендеуінің нәтижесінде олар макроорганизмнің реактивтілігін де аса жылдам төмендетеді.Тері жабындыларының және шырышты қабаттардың қорғаныс фнукциясы әлсізденеді, қабыну процестері баяулап өтеді, жасушалардың фагоцитарлық белсенділігі күрт төмендейді,антиденелер түзілу құлдырайды, жоғарғы жүйке қызметі әлсірейді, аллергиялық реакциялар жойылады, көптеген аурулардың клиникалық сипаты өзгереді. Тамақтанудың нашарлауы антиденелердің өндірілуінің тапшылығына әкеліп қоймай, сонымен бірге көптеген метаболизмдік циклдер молекулаларының да (ферменттер, қышқылдар, витаминдер және аминқышқылдары, АТФ, НАД және НАДФ т.б.) түзілуін азайтады, олар молекулалық иммундық циклдерге қатысады және микробоцидті немесе микробостатикалық әсер ете отырып микробтардың биохимиялық процестерін бұзады. Жүгенсіздік (порочный) шеңбер пайда болады,өйткені пайда болған және дамыған жұқпалы ауру қоректенудің арман қарай нашарлауына әсер етеді. Әсіресе витаминдер мен амин-қышқылдары тапшылығының маңызы зор. Жеткіліксіз тамақтану жағдайында патогенді бактерияларға макроорганизмнің төзімділігі көбінесе төмендейтінін, ал бұл кезде,генетикалық деңгейде облигатты жасушаішілік паразиттер болып табылатын вирустарға, керісінше күшейтетінін зерттеулер нәтижесі көрсетті. Өйткені вирустардың меншікті белоксинтездеуші жүйесі жоқ, сондықтан олар жасушаның физиологиялық жағдайына тәуелді болып келеді. Сонымен, аштыққа шалдыққан организмнің инфекциялық агенттің біреуіне төзімділігі жоғкары, ал басқа біреулеріне төмен болуы ықтимал.
Жүйке, эндокринді және иммунды жүйелер жағдайының да атқаратын рөлінің маңызы кем емес. Жүйке жүйесі сияқты иммундық жүйе де макроорганизмнің жас жүйелеріне жатады. Құрылымы және жұмыс атқару принципі жүйке жүйесіне ұқсас болғанымен,ақырғы эффектілері нейрогуморальді емес иммунды процесс болады. Иммунды жүйе жасушаларының макроорганизмнің сигналдық молекулаларына – гормондар мен нейромедиаторларға – бағытталған рецепторлары болады. Иммунды жүйе макроорганизм қорғанысының кешенді құрамды бөлігі болып табылады. Оның жүйке және эндокринді жүйелермен қайтымды байланысы бар.Жануарларға микробтар жұқтырғанда, олардың токсиндері және антигендерімен әсер еткенде макроорганизмнің реактивтілігі жоғары жүйке жүйесінің қызметімен байланысты болатыны анықталған. Стафилококтық, стрептококтық және дифтериялық токсинмен егеуқұйрықтарды уландырғаннан кейін, күшті, салмақты және жылдам-ауыспалы жоғарғы жүйке әрекеті бар дараларына қарағанда, жоғарғы жүйке қызметі әлсіз типті егеуқұйрықтарда кең жайылған коркалық тежеуілдену ұзақ уақытқа созылатыны байқалған. Бас миының қыртысы (кора) иммунды-модульдеуші рөл атқарады.Бас мидың сол жақ жартысы Т-лимфоциттердің қызметін бақылайды, осы жақ бұзылғанда лимфоциттердің белсенділігі басылып қалады, ал оң жақ жартысы В-лимфоциттердің, макрофагтардың әрекетін бақылайды. Солақай адамдарда аутоиммунды аурулар жиірек болады. Психо-эмоциялық және жарақатттанудан кейінгі депрессиялар, стрестер және аса күшті шаршау, функцияларының біреуі макроорганизмді иммундық жүйенің гипербелсенділігінен және аутоиммундық процестер дамуынан қорғайтын, глюкокортикоидтардың жоғарғы деңгейде шығуының нәтижесінде иммундық реакциялардың басылып қалуына әкеледі. Екінші жағынан,кері байланыс каналымен иммундық жүйенің белсенділігінің артуы ОЖЖ (ЦНС)-нің механизмдерін іске қосады. Интерферонмен емдеу кезіндегі невротикалық және психиатриялық қолайсыз жанама эффектілер осының клиникалық белгілерінің көрінісі болып табылады.
Иммундық процестердің барлығы нейро-эндокриндік аумақта өтеді. Эндо-криндік жүйе де кері байланыс принципі бойынша жұмыс атқарады. Эндокриндік жүйенің аурулары макроорганизм реактивтілігінің едәуір өзгерісіне әкеледі. Мысалы,қантты диабетпен науқастанғандарда іріңді инфекциялардың қоздырғыштарына қабылдаушылығы жоғары екені белгілі, ол инсулиннің иммунды жүйеге стимулдеуші әсерінің болмауымен,зат алмасудың бұзылуымен және фагоцитоздың басылып қалуымен байланысты. Гипофиздің алдыңғы бөлігі шығаратын және адамдар мен жануарлар организміндегі зат алмасудың барлық түрлерін реттеуге қатысатын, соматотропты гормон - өсу гормонының тапшылығы, иммунды жүйенің орталық органына жататын тимустың жетілмеуіне және де иммунды-тапшылық дамудың нәтижесінде тиісті иммундық реациялардың әлсізденуіне әкеледі. Глюкокортикоидтар, андрогендер, эстрогендер және прогестерон макроорганизмнің иммундық реакцияларын басып тастайды, ал өсу гормоны, тироксин және инсулин стимулдеуші әсер етеді.
Организмнің жекедаралық реактивтілігінің қалыптасуында генетикалық полиморфизм маңызды рөл атқарады. Резистенттілік және қабылдаушылыққа полигендік сипат тән. Резистенттілік тек қана инфекция пайда болуына төзімділік емес, оның одан әрі дамуын, латентті жағдайда сақтап тұруын қамтиды. Бір қатар жағдайларда микробтар дамуының белгілі стадияларына фазалық төзімділік болуы болжамдалады. Микробтарға генетикалық төзімділік иммундық жүйе арқылы да және оның қатысуынсыз да іске асырылуы мүмкін. Инфекция дамуында иммундық жүйенің генетикалық факторларының арасында МНС антигендердің рөлі және де фагоцитозды, Т-және В-лимфоциттердің дифференциациялануын, интерферон өндірілуін және т.б. реттейтін гендердің мутациясы жақсы зерттелген. Иммундық жүйе арқылы әсерлеспейтін генетикалық факторлардың арасынан мыналарды атап өтуге болады:лиганд-рецепторлық өзара әсерлесуді бұзатын рецепторлардағы мутациялар;тар спектрлі микробтармен метаболизделетін субстраттардағы мутациялар т.б. Жеке дараларда, популяцияларда, этникалық топтарда және нәсілдерде микробтарға төзімділік барлық уақытта салыстырмалы сипатта болады.
Сонымен, инфекциялық процестің әр түрлі көрініс беруі, жұқпалы аурулардың клиникалық полиморфизмі осы инфекциялық процесс қоздырғышының биологиялық қасиеттерімен ғана емес, олар зақымдайтын макроорганизмнің жекедаралық реактивтілігінің ерекшеліктерімен де байланысты. Бұл кезде макроорганизмнің қорғаныс қызметін әлсірететін факторлар инфекцияның таралуына ықпал етеді, ал макроорганизмнің резистенттілігін күшейтетін факторлар, керісінше, оның дамуына кедергі жасайды. Қалыпты макроорганизмге қарағанда иммунды-тапшылығы бар макроорганизмде резистенттілік - инфекциялық процесс пайда болуының алғы щарты болып табылады. Бұл кезде сезімталдығы едәуір жоғары иммунды-тапшылығы бар макроорганизмде микробтардың жоғарғы вирулентті, ал иммунды макроорганизде – аз вирулентті штамдарының іріктелуі (селекциясы) болады.
7.4.2. Макроорганизмнің реактивтілігіне биологиялық және қоршаған ортаның әлеуметтік факторларының әсері.
Инфекциялық процестің дамуы және аяқталуы көбінесе қоршаған ортаның жағдайымен байланысты, сол ортада қабылдаушы макроорганизм мен микробтың өзара әсерлесуі болады. Инфекциялардың берілу механизмінің күшеюінде және эпидемиялық процестің дамуында қоршаған орта маңызды рөл атқарады.
Әр түрлі физикалық, химиялық және биологиялық факторлар тек микробтарға ғана емес, макроорганизмге де қолайсыз әсер етеді. Л.Пастердің классикалық жұмысы табиғи түрлік туабіткен иммунитеттің өзі де абсолютті емес екенін көрсетті. Табиғи жағдайда күйдіргі ауруына қабылдамаушылығы күшті тауықтардың аяқтарын суық суға салып қойып тәжірибе жасағанда, олардың күйдіргі ауруын қабылдаушылық қасиеті жойылған. Қазіргі кезде осындай құбылысты дене қызуын басатын препараттарды пайдаланып қол жеткізуге болады. Суыққа шалдыққандағы сияқты ыстыққа шалдыққанда да макроорганизмнің биохимиялық процестері бұзылады, ол өз кезегінде микробтарға қарсы төзімділігінің төмендеуіне әсерін тигізеді. Макроорганизмнің қарсы тұру қабылеттілігіне температураның әсері көбінесе фагоцитоздың және де жалпы иммундық жүйе белсенділігінің төмендеуімен байланысты. Қоршаған ортаның температурасы мен ылғалдылығының маңызды рөл атқаратынын, тыныс алу жолдарының әртүрлі инфекциялармен науқастанушылықтың маусымды көтерілуі көрсетеді. Күз-қыс маусымдары кезінде байқалатын төменгі температура мен салыстырмалы жоғарғы ылғалдылық макроорганизмнің реактивтілігіне қолайсыз әсер етеді, себебі мұрын-жұтқыншақ тіндерінің тосқауылдаушы-фиксациялаушы функциясы төмендейді де жоғарғы тыныс жолдарының ауру қоздырғыштарын қабылдаушылығы жоғарылайды.
Температура мен ылғалдылықтан басқа ультракүлгін сәуле, иондағыш радиация т.б. табиғи факторлардың әсер етуі тиісті рөл атқарады. Макроорганизмге күн сәулесінің әсер етуі оның толқын ұзындығымен, интенсивтілігімен және әсерінің ұзақтығымен байланысты. Күн сәулесі макроорганизмге қолайлы әсер етеді және жеткілікті дәрежеде инфекцияларға төзімділігін күшейтеді. Дегенмен де ұзақ уақыт және интенсивті сәулемен әсер ету макроорганизмнің патогенді микробтарға төзімділігінің төмендеуіне әкеледі. Организмнің қарсы тұру қабылеттілігінің бұзылуында иондаушы радиацияның маңызы күшті. Рентген сәуленің азғантай дозасы әр түрлі ауруларға жануарлардың резистенттілігін күшейтеді, ал жоғарғы дозалары қалыпты микрофлораның белсенділігін арттырып, бактеремия мен септицемия дамыта отырып, резистенттілігін төмендетеді. Бұл кезде шырышты қабаттардың өткізгіштігі бұзылады, олардың тосқауылдық-фиксациялаушы қабылеттілігі төмендейді, фагоциттердің функционалдық белсенділігі және қанның қорғаныс қызметі азаяды. Иммундық жүйе жасушаларымен қамтамасыз ететін сүйек кемігінің қан құраушы қызметінде терең өзгерістер туғызатын ионды сәулелердің үдемелі дозалары адамдар үшін аса қауіпті болып табылады.
Күннің от шашуы күшейген кезде кейбір адамдарда жүйке қозуы артады, созылмалы аурулардың ағымы асқынады т.б. Бұндай кезде экологиялық жүйедегі микроб-зардаптанушы өзара қатынасының да интенсивтілігі күшейеді. Эпидемиялық апаттардың биокосмостық табиғаты туралы ілімді жасаған А.Л.Чижевский және С.Т.Вельховер осындай сындарлы кезеңде жұқпалы аурулар қоздырғыштарының патогенділігі, олардың белсенділігінің жоғарылау жағына қарай өзгеретінін тапқан (Чижевский-Вельховер эффектісі). Керісінше, магнитосфераның пертрубациясы және күн сәулесінің интенсивтілігінің күшеюінің әсерінен макроорганизмнің қорғаныс күштері әлсірейді. Магнитті-электрлі күштер тірі организмдердің молекулалық компоненттерінің, соның ішінде микроб-зардаптанушы жүйелердегі өзара әсерлесуді қамтамасыз ететін молекулалардың конформациясына тікелей әсер етеді деп болжауға болады.
Адам организміне сыртқы орта факторларының әсері туралы айтқанда, ең алдымен иммунды-тапшылық даму нәтижесінде макроорганизм реактивтілігінің төмендеуіне себепкер болатын антибиотиктер мен иммундыдепрессанттарды, антиметаболиттер мен цитостатиктерді қабылдау, емдеу мақсатында сәулелерді қолдану, ядролық қаруларды жиі сынақтан өткізу, пестицидтерді қолдану т.б. сияқты әлеуметтік антропогендік факторлардың аса зор әсер ететінін есте сақтаған абзал.Алдын-алу мақсатында егу жүргізу де инфекциялық процестің барысына және дамуына едәуір әсер етеді. Вакцина егу жүре пайда болатын жасанды белсенді иммунитет қалыптастырумен қатар,жоғарғы вирулентті жабайы штамдарды вакциналық вирулентсіз штамдардың ығыстыруынан, вируленттілік вакуумы пайда болуына әкеледі. Микробтар мен макроор-ганизм арасындағы тепе-теңдіктің осындай бұзылуы, бұрын белгісіз патогендердің популяцияға еніп кетуі есебінен бұзылған баланс қалпына келеді.
Антропогендік факторлардың әсерін тексеру үшін А.А.Воробьев жетекшілігімен жүргізілген зерттеулер, химиялық мекемелер жұмыскерлерінде және соған жақын жердегі тұрғындардың арасында негізгі иммунитет көрсеткіштерінің жаппай төмендегенін көрсетті. Адам организміне сыртқы ортаның антропогендік әсер етуінің тағы бір мысалы ретінде Арал аймағының экологиялық зардапқа шалдығуын алуға болады, ол жердің тұрғындарының 80%-да иммундық жүйесінің әр түрлі күрделі бұзылыстары бар екені анықталған.