ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 26.04.2024
Просмотров: 57
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
3 XX ҒАСЫРДЫҢ 20-30 ЖЫЛДАРЫНДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК – ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ ЖАҒДАЙ
3.1 Қазақстандағы жаңа экономикалық саясат және оның нәтижелері
3.2 Индустрияландыру саясаты: мәні, мақсаты, жолдары, ерекшелікетері және нәтижелері
3.3 Ауыл шаруашылығын ұйымдастыру – Қазақстан шаруаларының трагедиясы
3.4 Қоғамдық-саяси өмір
3.1 Азамат соғысы аяқталғаннан кейін елде аса ауыр саяси және әлеуметтік-экономикалық дағдарыс орын алды. Оның негізгі себебі шаруалардың «соғыс коммунизмі»саясатына наразылығы болды. Бұл саясатты енгізген кезде болшевиктер соңыс аятала сала одан бас тартуға уәде еткен еді. Алайда бұл уәделерінде тұрмады. Әсіресе ауылда жағдай аса күрделі болды. Егістік көлемі 1914 жылдан 1922 жылғы дейін екі есеге азайды (3,6 млн. дес.-дан 1,6 млн.-ға дейін), жалпы астық өнімдерін жинау 3 есеге қысқарды. Мал шаруашылығының да жағдайы мәз болмады. 1914-1922 жж. аралығында ірі қара малдың саны 2,1 млн. басқа, жылқылар – 2 млн.-ға, ұсақ мал 6,6 млн.-ға, түйелер – 300 мың басқа қысқарды. Жалпы мал саны осы жылдары 10,5 млн.-ға кеміді.
«Соғыс коммунизмі» саясаты Батыс Қазақстанда (Орынбор, Ақтөбе, Бөкей губерниялары) азық-түлік апатына алып келді. 1917-1921 жж. егістік көлемі 55 пайызға қысқарды. Аймақта азық-түлік мәселесін шешу үшін 10,7 млн. пұт астық қажет болды. 1,4 млн. адам аштыққа ұшырады. Сол кездегі газет беттерінде аштыққа ұшырағандар арасында каннибализм, өлексенің етін жеу, балаларды ұрлау сияқты оқиғалар туралы хабарлар жиі беріліп тұрды. Өкімет тарапына көрсетілген көмекке қарамастан жүздеген мың адамдар аштықтың құрбаны болды.
Ауылдарда, деревняларда, кишлактарда Кеңес үкіметінің саясатына наразылық күннен-күнге өсті. Көптеген жерлерде шаруалар қолына қару алып, ащық қарсылық көрсете бастады. 1920ж. «Коммунисттерсіз Кеңестер үшін», «Азық-түлік салғырты жойылсын», «Коммунистік азық-түлік диктатурасы жойылсын» деген ұрандармен Қазақстанның басым бөлігінде шаруалар бүліктері басталады. 1920 ж. жазында большевиктерге қарсы ірі бас көтеру Семей облысында болды, бұл жерлерде 10-мыңдық «Көтерілісшілердің халық әскері» өз ықпалын орнатты. 1921ж. «Сібір шаруалар одағының» бастамасымен болған көтеріліс Солтүстік Қазақстан аумағын қамтыды. Оған қатысқан көтерілісшілер саны 30 мыңға жетті. Батыс Қазақстан жерінде шаруалар көтерілісін Қызыл Армияның бұрынғы дивизия командирі А.Сапожков басқарды.
Бұл ауыл шаруашылық өндірушілерінің құқықтарын өрескел бұзған «соғыс коммунизмі» саясатына қарсы нағыз шаруалар революциясы болды. Халқының 85 пайызын (Қазақстанда 92 пайызын) шаруалар құрайтын Ресей үшін бұл қозғалыс ауыр сын болды. Кеңес үкіметі оларға қарсы тұрақты әскер отрядтарын жіберіп, көтерілісті күшпен басып-жаншуға кірісті. Әскери жағынан бұл әрекеттер өз нәтижесін бергенімен, саяси салдары жағынан бұл большевиктер үкіметінің әлсіздігінің белгісі болды.
Өнеркәсіп саласында да апаттық жағдай қалыптасты. 307 кәсіпорынның 250 жұмыс істемеді. Мысалы, Жезқазған және Успен кеніштері су астында қалды. Ембі мұнай кәсіпшілігінің 147 құбырының тек сегізі ғана жұмыс істеп тұрды. 1913 жылмен салыстырғанда Қазақстанда мұнай өндіру – төрт есе, Қарағанды көмірін өнліру 5 есе қысқарды, ал мыс кенін өндіру мүлде тоқтап қалды. Мұнай кәсіпшіліктері тоналып, 400 мың пұттан астам мұнай теңізге ағызылып жіберілді, Риддер кеніштері, Екібастұз көмір орындары және Спасск байыту фабрикасы толық істен шықты. Өлке халық шаруашылығының жалпы өніміндегі өнеркәсіптің үлесі 1920 жылы небары 6,3% болды. Кеңес үкіметі тек ірі және орта кәсіпорындарды национализациялаумен ғана шектеліп қалмай, ендігі жерде ұсақ кәсіпорындарды да мемлекет қарамағына ала бастады. Осының нәтижесінде өз еңбегімен күн көріп отырған мыңдаған адамдар күнкөріссіз қалды. Жұмыссыздық өсті. Соғыс аяқталғаннан кейін армияда жүргізілген демобилизация жұмыссыздардың санын одан әрі өсірді. Қалаларда жұмысшылар да кеңес үкіметінің саясатына ашық қарсы шыға бастады.
Большевиктер билігінің дағдарысқа ұшырағандығының тағы бір белгісі – әскери бүліктердің орын алуы. 1921ж. 28 ақпаны – 18 наурызы аралығында Балтық теңізінің матростары мен Кронштадт гарнизоны большевиктерге қарсы шықты. Олар Кеңестерді қайтадан құру, сөз, баспасөз бостандықтарын енгізу, саяси тұтқындарды босатуды және басқа да талаптар қойды. Елде қалыптасқан жағдай жалпы большевиктердің билігіне қауіп төндірді. Билікті өз қолдарында ұстап қалуға тырысқан олар 1920ж. соңына қарай халықтың талаптарын орындап, «соғыс коммунизмі» саясатынан бас тартып, жаңа экономикалық саясатқа өтуге бел буды.
Дағдарыстан шығудың жолы 1921ж. 8-16 наурызында өткен РК(б)П-ның Х съезінде шешілді. Жаңа экономикалық саясатқа өту туралы шешім қабылданды. Азық-түлік салғыртының орнына азық-түлік салығы енгізілді, шектеулі түрде жеке меншікке, еркін саудаға, жерді жалға беруге және жалдамалы жұмыс күшін қолдануға рұқсат етілді, еңбек міндеткерлігі жойылды. Бұл шаралардың барлығы талаптарын қанағаттандыруға бағытталған еді. Олардың негізгі мақсаты бірінші дүние жүзілік соғыспен азамат соғысы салдарынан қираған шаруашылықты қалпына келтіру, Ресейде шаруалар мен жұмысшы табы арасында үйлесімді экономикалық қатынастар орнату болып табылды.
Социалистік экономика құру үшін жаңа техникалық негізде ірі өнеркәсіпті қалпына келтіру қажет болды, ал бұл үшін жұмысшыларды азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз ететін ауылшаруашылығының ең алдымен қалпына келтіру міндеті тұрды. Осы міндетті шешу үшін алдымен шаруалардың жұмыс істеуге ынтасын көтеру, қала мен деревня арасындағы сауда қатынастарын дамыту, капитализмге біршама еркіндік беру көзделді.
Ендігі жерде шаруалар шаруашылығына салынатын салықтың міндетті мөлшері белгіленді, ол салғырттан әлдеқайда аз болды. Қалған артық өнімнің барлығын шаруа өзі толықтай биледі, оларды өнеркәсіп тауарларына айырбастауға немесе базарға шығарып сатуға мүмкіндік алды.
Алайда 1921-1922 жж. Қазақстанның ауыл шаруашылығында апаттық жағдай қалыптасты. Қуаңшылыққа байланысты Батыс Қазақстан губернияларына 17,4 млн. пұт астық қажет болды (бұл жерлерде себілген егістіктің 50-ден 80 пайызына дейіні жойылды). Аса ауыр жұттың нәтижесінде малдың 80 пайызы қырылды, ал Бөкей және Орал губернияларының кейбір уездерінде бұл көрсеткіш 100 пайызға дейін жетті. Аштыққа ұшыраған адамдардың саны 2,3 млн.-ға жетті.
Апатқа байланысты Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің (БОАК) 1921ж. 18 тамызындағы шешімімен Орал, Орынбор, Ақтөбе, Бөкей, сондай-ақ Қостанай (Қостанай уезінен басқа) губерниялары ашаршылыққа ұшыраған аудандар ретінде салық төлеуден босатылды. Көшпеліжәне жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналыстатын шаруашылықтар да салықтық міндеткерліктерден босатылды.
Азық-түлік науқаны тек Семей мен Ақмола губенрнияларында толықтай жүзеге асырылды. Алғашкықысынан салық ретінде 3 млн. пұт өнімдері, 17 мың пұтқа жуық май, 587 мың пұт жем-шөп, 46,3 мың дана тері, 1,1 млн жұмыртқа т.б. жиналды. Ақмола губерниясынан өндірілген астықтың 50 пайызы – 2 млн. пұт астық алынды. Жалпы Республика бойынша салық жинау 55 пайызға орындалды.
Келесі 1922-1923 жж. бірыңғай заттай салық енгізілді. Көшпелі және жартылай көшпелі аудандарда салық төлеу қалпына келтірді.
1923-1924 жж. заттай салық ақшалай салыққа алмастырылды. Бұл шара ең алдымен ауыл шаруашылықты аудандарда тауар-ақша қатынастарын жандандыруға бағытталды.
Шаруашылықты қалпына келтіруге бағытталған тағы бір шара – жалға беруге және алуға рұқсат етілуі. Өз күшімен жерін өңдей алмаған ұсақ шаруашылықтар оны ірі шаруашылықтарға жалға бере алды. Статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстандағы шаруашылықтардың төрттен бір бөлігі осындай қарым – қатынасарда болды. Сондай-ақ ауыл шаруашылық саймандары мен жұмыс көлігін жалға алу кең тарады. Оған көбінесе кедей шаруашылықтар жүгінді.
Бұл жылдары қазақтың көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтарының көпшілігінің бірте-бірте ұсақ тауарлы укладқа көшуі қазақ шаруаларын кооперацияға тартуды жеңілдетті. Ауыл шаруашылық сайманын жөндеумен айналысатын жүздеген шеберханалар пайда болды. Кедейлер егіндерін бірлесіп жырту үшін бірікті. Суармалы егіншілікті аймақтарда каналдар мен арықтар қалпына келтіріліп жатты. Машинаны жалға беретін тұңғыш пункттер ашылды. Өлкенің шаруашылық өмірі көркейіп, азық-түлік қиыншылықтары бәсеңдей түсті.
Шаруалардың қолында ауыл шаруашылық өнімдерінің біршама бөлігі қалып отырғандықтан, енді сол өнімді өткізуге жағдай жасау қажет болды. Осы мақсатпен сауда еркіндігі енгізілді. Шаруалар өз өнімдерін өткізіп, өнеркәсіп тауарларын сатып алып отыратын базарлар ашылды.
Саудаға рұқсат етілгеннен кейін елдің қаржылық жүйесін қалпына келтіру қажеттілігі туындады. 1921 ж. Мемлекеттік банктің статусы айқындалып, ол шаруашылық есепке өте бастады. Ендігі жерде өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын және сауданы несиелеу арқылы кіріс енгізуге мүдделі болды. Коммерциялық және жеке банктердің ашылуына рұқсат етілді. Жеке тұлғалар мен мекемелер өз қаржыларын жинақ кассаларында сақтауға, оны кез-енлген уақытта пайдалануына мүмкіндік алды.
1922-1924 жж. ресей валютасын тұрақтандыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылды. Жүргізілген реформалар нәтижесінде бірыңғай ақша жүйесі қалыптасты, нақты валюта болып табылған червонец, сондай-ақ күміс және мыс монеталар шығарылды.
1921-1922 жж. Қазақстанда кезінде патша үкіметі тартып алған жерлерді қайтару мақсатымен жер-су реформасы жүзеге асырылды. Реформаға сай Ертіс жағалауы мен Орал бойындағы казак әскерлеріне тиесілі жерлер, сондай-ақ, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы жерлер қазақтарға қайтарылып берілді. Шаруаларға жалпы 1 млн. 385 тың десятина жер қайтарылды. 1921 ж. жер-су реформасын жүргізудегі басты тіректердің бірі – кедейлердің «Қосшы» ұйымы құрылды.
Әсіресе өнеркәсіпті қалпына келтіру аса күрделі міндет болды. Өнеркәсіптік саясаттың мәні: ұсақ және орта кәсіпорындарды денационализацтиялап, жеке және акционерлік қоғамдардың қолына берді; ірі кәсіпорындарды шаруашылық есепке өткізіп, олардың өзін-өзі басқару құқықтарын кеңейтті; трестер мен синдикатор құрылды. Алайда ауыл шаруашылығымен салыстырғанда бұл саладағы реформалар тез арада нақты нәтижелерін бере қойған жоқ.
20- жылдардың ортасына қарай кеңес экономикасының дамуы қарама-қайшылықты сипатта болды. Бір жағынан жаңа экономикалық саясат өзінің алғашқы нәтижелерін бере бастады. 1925 ж. қарай халық шаруашылығы негізінен қалпына келтірілді. Өнеркәсіп өнімдерін өндірудің жалпы деңгейі 1920 ж. салыстырғанда 5-6 рет өсіп, шамамен соғысқа дейінгі деңгейдің 2/3 бөлігін құрады. 1921 ж. кәсіпорындардың 17 пайызы ғана жұмыс істеп тұрса, ендігі жерде олардың 60 пайызы іске қосылды. Көлік қалпына келтірілді, темір жолдар бірқалыпты жұмыс істей бастады. Ескі темір жолдармен қатар жаңа жол тармақтары пайдалануға берілді: Петропавловск-Көкшетау, Славгород-Павлодар, сондай Омбы темір жолының Семей учаскесі. Өзен көлігі де бірте-бірте жандана бастады: Ертіс, Сырдария; Орал өзендерінде жүк тасымалы өсті. 1928 ж. егістік көлемі 1913 ж.-дың деңгейіне шығып, оның көлемі 1913 ж. – дың деңгейіне шығып, оның көлемі 3 млн. га жақындады. Астық өндіру де соғысқа дейінгі деңгейге жетті. Мақта өндіру одан асып кетті. Мал басы 1922 ж. салыстырғанда екі есе артты. Ойыл, Қоянды, Темір және т.б жәрмеңкелер қалпына келтірілді, жалпы 128 жәрмеңке жұмыс істеп, 20-23 млн. сомның тауар айналымына қол жеткізді. Екінші жағынан, өнеркәсіп саласында әлі де шешілмеген көптеген мәселелер болды. Осы саланың даму қарөының бәсеңдеуі өнеркәсіп тауарларына сұранысты өсірді. Бұл жағдай тауарлардың бағасының өсуіне алып келді. Ауыл мен қала арасындағы қарым-қатынаста «баға дағдарысы» орын алды. Бұл жағдайдан тек өнеркәсіп тауарларының бағасын төмендету арқылы шығуға қол жеткізілді.