Файл: 2. Ультрадыбысты локаторды жмыс істеу принципін тсіндірііз азастанда жасанды серіктерді шыруды маызын баалаыз Сана жйесіне сипаттама берііз.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 28.04.2024
Просмотров: 55
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Бұл бөлім көру, есту, сезу секілді тірі биологиялық құрылымдағы құбылыстарды зерттеумен, сыртқы тітіркендіргіштердің әсерінен тірі объектінің сезу мүшелерінде, рецепторларда пайда болатын энергияның электр сигналына айналу механизмін қарстырады. Биофизика бұл аталған бөлімдерімен қатар адам ағзасынатүрлі физиалық факторлардың –шудың, механикалық тербелістің, электр тогы мен электромагниттік өрістің, иондаушы сәулелердің және т.б. әсерлерін де зерттеумен айналысады. Биофизикалық зерттеулерде физикалық, физика-хиимиялық әдістер кеңінен қолданылады. Оларға:
-рентген сәулесінің дифракциялық кескіні арқылы зат құрылысын анықтауға арналған рентгендік құрылымдық талдау әдісі;
- электрон ағынын пайдаланып зат құрылысын көруді қамтамасыз ететін электрондық микроскопты қолдану;
- зертелінетін заттардың түрлі сәулелерді жұты мен шығаруына негізделген спектроскопия әдісі.
- зертелінетін заттардың радиодиапазондағы электромагниттік толқындарды таңдамалы түрде жұтуына негізделген ЭМР және ЯПР радиоспектроскопиялық әдістер
Қазіргі заманда іргелес ғылымдардың бір- бірін қолдап, сол арқылы одан ары дамуы кең түрде байқалуда, бұл ретте биофизиканы физиканың, химияның және биологияның яғни іргелес үш ғылымның жиынтығы деп қарастырған дұрыс.
3.Электромагниттік толқындар шкаласын сипаттаңыз
Электромагниттік толқындар шкаласы (v < 1021 Гц) төменгі жиілікті толқындар мен радиотолқындардан бастап, гамма сәулелерге дейінгі (v < 1021 Гц) аралықты қамтиды. ұзындықтары әр түрлі электромагниттік толқындарды шартты түрде шығарып алу және тіркеу тәсілі, затпен өзара әсерлесу сипаты бойынша диапазондарға бөледі. Төменгі жиілікті толқындар шығару, радиотолқындар, инфрақызыл сәулелер, көрінетін жарық, улътракүлгін сәулелер, рентгендік сәулелер және gamma - гамма шығару деп диапазондарға бөлу қабылданған.
Төменгі жиілікті толқындар. Бұл толқындарды арнайы жасалған генераторлар мен айнымалы токтың генераторлары шығарады. Электрлік приборлар мен электрлік қозғалтқыштардың басым көпшілігі жиілігі 50—60 Гц айнымалы токпен қоректенеді.
РадиотолқындарОлардың толқын ұзындықтары 10−6м-ден 5 ·104 м-ге дейінгі аймақты қамтиды. Радиобайланыс, радиолокация және басқа байланыстар үшін қолданы-латын электромагнитті тербелістер (толқындар). Ұзындығына байланысты Р. аса ұзын (10000 м-ден астам), ұзын (1000—10000 м), орташа (100—1000 м), қысқа (10—100 м) ультрақысқа (1 мм-10 м) радиотолқындар болып бөлінеді. Ультрақысқа радиотолқындар өз кезегінде метрлік толқындар (110 м), дециметрлі толқындар (10—100 см), сантиметрлі (1—10 см) және миллиметрлі (1—10 мм) толқындар болып бөлінеді. Радиохабар таратушы қондыр-ғылардың антенналарынан сәулеленетін радиотолқындар жер бетінде 300000 км/сек жылдамдықпен тарайды. Антенна қондырғыларынан сәуле алуы және ұзындығына байланысты радиотолқындар кеңістікке жер үсті бойымен де (үстіңгі толқындар), көкжиек бұрышымен жоғары қарай да (кеңістіктегі толқындар) тарайды.
Инфрақызыл, көрінетін жарық және ультракүлгін сәулелер шығару. Толқын ұзындығы 2 мм-ден 760 нм-ге дейінгі, жылулық және электрлік әсерлерден молекулалар мен атомдардың тербелісі кезінде инфрақызыл сәулелер шығады. Оны 1800 ж. Гершель ашқан еді.Инфрақызыл толқындарды кейде жылулық сәуле деп те атайды. Адамның көзіне әсер етіп, көру сезімін туғызатын электромагниттік толқынның бөлігін көрінетін жарық дейді. Ол ұзындығы 380 нм (күлгін түс) мен 760 нм (қызыл түс) толқын аралықтарында болады және электромагниттік толқындардың диапазонында өте шамалы бөлікті құрайды. Толқын ұзындығы 400 нм-ден 10 нм-ге дейін болатын улбтракүлгін сәулелерді шапшаң электрондардың әсерінен туындайтын солғын разряд арқылы алады. Ультракүлгін сәулелерді 1801 жылы И . Риттер мен У . Волластон алғаш рет шығарып алған. Ультракүлгін сәулелер де инфрақызыл сәулелер сияқты көрінбейді. Бірақ химиялык активтігі жоғары. Шыны ультракүлгін сәулелерді жақсы жұтады. Зерттеу жұмыстарында кварц немесе арнайы жасанды кристалдар қолданылады. Бұл сәулелерді атомдар немесе молекуладағы электрондар бір энергетикалық денгейден екінші деңгейге ауысқан кезде шығарады.
Рентген сәулелері1895 жылы В . Рентген толқын ұзындығы 10 нм-ден 10−3нм болатын, ультракүлгін толқындар ұзындығынан қысқа сәуле шығарудың түрін ашты. Рентген сәулелері шапшаң электрондар мен зарядталван бөлшектер кенет тежелгенде пайда болады. Қолданылу аймағы өте кең рентген сәулелерінің көзі рентген түтіктері болып табылады. Рентген бұл сәулелердің қасиеттерін зерттеу арқылы олардың жұтылуы түрліше екенін анықтады. Көбірек жұтылатын сәулелерді жұмсақ, нашар жұтылатын сәулелерді қатқыл рентген сәулелері деп атаған.
Гамма-сәуле шығаруЭлектромагниттік сәуле шығарудың ішіндегі толқын ұзындығы ең қысқасы — гамма-сәулелер. Олардың толқын ұзындығы 10−10м мен 3 · 10−13 м аралығында болады. Гамма-сәулелер қозған атом ядроларында және радиоактивті ыдырау құбылысы кезінде шығарылады. Оның көзі Жер бетінде де, ғарышта да кездеседі.Ғарыштан келетін электромагниттік сәуле шығарудың кейбір бөлігі ғана Жер атмосферасында жұтылмай өтеді. Ал гамма-сәуле шығарудың барлығы дерлік Жер атмосферасының озон қабатында жұтылады. Жер бетіндегі тіршіліктің өмір сүруі тікелей осы озон қабатының сақталуына байланысты. Электромагниттік сәуле шығарудың жеке түрлерінің арасындағы сапалық айырмашылық толқын ұзындықтары қысқарған сайын байқала бастайды. Қысқа толқынды электромагниттік сәулелерде корпускулалық қасиеттер басым
БИЛЕТ №20
1.Электростатикалық өрістің күші мен потенциалы туралы баяндаңыз
2. Механикалық тербелістердің түрлерін атап өтіңіз
3.Электромагниттік сәулелерден қорғану жолдарын көрсетіңіз
1.Электростатикалық өрістің күші мен потенциалы туралы баяндаңыз
Белгілі қашықтықта тұрған екі зарядтың әсерлесуі электр өрісінің көмегімен жүзеге асады. Электр өрісі-материяның ерекше түрі, оны қозғалмайтын электр заряды туғызады. Электр өрісі электрленген дененің әсерін екінші денеге жеткізуші орта болып саналады. Электр өрісінің пайда болғанын және оның интенсивтігін сол өріске орналастырылған сыншы зарядқа әсер ететін күш арқылы анықтауға болады. Сол күштің зарядқа қатынасына тең векторлық шама-электр өрісінің кернеулігі (Е) деп аталады: E=F/q0 (9.2). Кернеуліктің өлшем бірлігі-В/м, бағыты оң зарядқа әсер ететін күш бағытына қарама-қарсы болады. Потенциалды өрісте (электростатикалық өріс–потенциалдық өріс деген болатынбыз) орналасқан дененің потенциалдық энергиясы болады, сол энергия есебінен өрісте күш жұмыс атқарады және консервативті күштердің жұмысы потенциалдық энергияның кемуімен жүзеге асады. Сондықтан электростатикалық өріс күштерінің жұмысын энергиялардың айырмасы түрінде көрсетуге болады: A=U1-U2 (9.3), сонда q0 зарядтың q зарядтың өрісіндегі потенциалдық энергиясы U=kq0q/r (9.4). Осы формуладан j=U/q0 (9.5) электростатикалық өрістің энергетикалық сипаттамасы болып табылады да, потенциал деп аталады. Электро-статикалық өрістің қандай да бір нүктесіндегі потенциал осы нүктедегі бірлік оң зарядтың потенциалдық энергиясымен анықталатын физикалық шама, өлшем бірлігі-вольт. (9.3) және (9.5) формулалардан нүктелік заряд тудырған өріс потенциалының формуласы шығады j=kq/r (9.6). Өрістің 1-нүктесінен 2-нүктесіне q0 зарядты орын ауыстырғанда электроста-тикалық өріс күштерінің жұмысы 1-және 2-нүктенің потенциалдарының айырмасына тең болады A=q0(j1-j2) (9.7)
2.Механикалық тербелістердің түрлерін атап өтіңізМеханикалық тербеліс-дененің бірдей уақыт аралығында дәлме дәл немесе жуықтап қайталанып отыратын қозғалысы.
Тербелмелі қозғалыс пайда болуы үшін қажетті шарттар:
*денені тепе-теңдік қалпынан шығарған кезде бастапқы қалпына қайтаратын күштің болуы
*үйкелістің аз болуы керек
Тебелістің сипаттамалары:
*дененің тепе теңдік күйден ауытқуы ығысу деп аталады
*амплитуда-тербелетін бөлшектің тепе теңдік қалпынан ең үлкен ауытқуы А=xmax [A=м]
*период-толық бір тербеліс жасауға кеткен уақыт T=c
*жиілік-бірлік уақыт ішінде жасаған тербеліс саны.Жүйенің еркін тербелісінің жиілігін меншікті жиілік дейді. v ню=n/t,T=t/n,v=1/T vню=Гц
*циклдік жиілік-2пи секундтағы тербеліс саны
*тербеліс фазасы-уақыт мезетіндегі тербелмелі жүйенің күйін сипаттайтын шама. Алғашқы фазасы (ол дененің t=0 уақыт мезетіндегі тепе-теңдік жағдайдан ауытқуын көрсетеді.) Тербеліс фазасы өзгеретін х шамасының берілген уақыттағы мәнін анықтайды. Фаза бұрыштық бірліктермен (градус немесе радиан)өлшенеді. Фи=[рад]
3.Электромагниттік сәулелерден қорғану жолдарын көрсетіңізЭлектромагниттік сәулелену көздері келесідей жіктеледі:
Жасанды, электромагниттік өріс (ЭМӨ) әдетте қолдан жасалған арнайы құрылғылармен немесе жабдықпен бұзылған кезде;
Табиғи, электромагниттік сәулелену табиғат элементтерінен шыққан кезде. Сонымен, Жер планетасы түзетін барлық электромагниттік өрістер мен радиациялар, атмосфера қабаттарында болатын электрлік процестер, Күндегі ядролық реакциялар табиғиға жатады.
Сәулелену де өз деңгейіне қарай төменгі және жоғары деңгейлі болып бөлінеді. Бұл өріс кернеулігі мен оның сәулеленуінің параметрлерін анықтайтын электромагниттік толқындар көзінің қуаты.
Электромагниттік толқындардың адам денсаулығына әсері жалпы немесе жергілікті болуы мүмкін. Сонымен, жоғары вольтты электр желісіне жақын бола отырып, бүкіл дене сәулеленеді, ЭҚК әсері дененің барлық мүшелеріне және барлық бөліктеріне әсер етеді. Ал ұялы телефон дененің сол бөліктеріне немесе жанындағы сезім мүшелеріне ғана әсер етеді. Сондықтан мидың сәулеленуінің жоғары дозасын болдырмау үшін телефонмен ұзақ сөйлесу ұсынылмайды.
Тірі организмдерге электромагниттік әсерлерден басқа ЭҚК-нің температуралық әсері де бар. ЭМР белгілі бір бағытта өткізгіштердің бойымен электрондардың қозғалысы нәтижесінде пайда болатындықтан және өткізгіш белгілі бір кедергіге ие болғандықтан, ЭҚК пайда болуы нәтижесінде өткізгіштің температурасы артады. Бұл принцип электр энергиясын жылу энергиясына түрлендіретін, металды балқытуға және басқа да күрделі операцияларды орындауға мүмкіндік беретін температураларды жасайтын микротолқынды сәуле шығарғыштарда қолданылады. Дегенмен, бұл жабдық ЭМР-нің жоғары қуатына байланысты айтарлықтай жанама әсерге ие және сәйкесінше адам органдарының тіндеріне әсер етеді.
Есте сақтау маңызды!Күнделікті өмірде адамдар ЭМП-мен де кездеседі. Бұл тұрмыстық техниканы, ұялы телефондарды пайдалану, электр көліктерінде қозғалу және т.б. ЭМР организмнен шығарылмайды, ол жинақталады, бұл жүйке жүйесінің немесе мидың ауруларына әкеледі. Оқиғалардың мұндай дамуын болдырмау үшін пәтердегі электромагниттік сәулеленуді өлшеп, оның шамасын мерзімді түрде бақылау ұсынылады.ЭМР толқындық сипатта болғандықтан, оның объектіге әсері қашықтық ұлғайған сайын азаяды, сондықтан көзден қауіпсіз қашықтықта болу жеткілікті және бұл оның теріс әсерін айтарлықтай төмендетеді.
Радиациялық қорғаныс
ЭМР-нің денеге сипатталған теріс әсерін болдырмау үшін әртүрлі қорғау әдістері белсенді қолданылады. Өндірісте, мысалы, радиацияны сіңіретін және оның адамға әсерін айтарлықтай төмендететін қорғаныс экрандары қолданылады. Үйде мұндай құрылымды салу мүмкін емес, сондықтан үй шаруашылығын ҚОҚБЖ-дан қорғау келесі ұсыныстарға негізделген:
-Сіз радиация көзінен мүмкіндігінше алыс болуыңыз керек. Сонымен, электр беру желісі үшін қауіпсіз қашықтық - 25 метр, сәулелік түтігі бар монитор үшін - небәрі 30 см Ұялы телефондарды келіссөздер уақытынан 2,5 см-ден басына жақындату ұсынылмайды;
-Пайдаланылған тұрмыстық техниканың EMI деңгейін мезгіл-мезгіл өлшеп, олардың жұмыс уақытын бақылау ұсынылады. Бұл әсіресе ұзақ уақыт бойы компьютерлік ойындарды жиі ойнайтын, осылайша радиацияға ұшырайтын балаларға қатысты. Электромагниттік сәулеленуден қорғау ата-ананың міндеті, сондықтан компьютерлік ойындарды ойнау немесе теледидар көру үшін нақты режимді орнатып, оны қатаң бақылау керек;
-Құрылғы пайдаланылмаса, оны өшіру керек, себебі қосылған құрылғы ЭҚК жасауды және радиацияны таратуды жалғастырады. Бұл сонымен қатар отбасы мүшелерінің қауіпсіздігін арттырады және олардың денсаулығын жақсартады.
БИЛЕТ №21
1.Тұрақты электр тогы туралы түсінік беріңіз
2.Әртүрлі ортадағы электр тогын талдаңыз
3.Сәулеленудің биологиялық жіне экологиялық әсерін жіктеңіз
1.Тұрақты электр тогы туралы түсінік беріңіз
Электр зарядтарының кез-келген реттелген қозғалысын электр тогы деп атайды.Ток өткізетін орталарда электр өрісі әрекетінен еркін зарядтардың реттелген қозғалысынан пайда болатын электр тогы өткізгіштік ток. Мысалы: металдардағы, электролиттердегі, ионданған газдардағы, жартылай өткізгіштердегі токтар, вакуумдағы электрондар немесе иондардың шоқтары тудырады. Кеңістіктегі зарядталған макроскопиялық денелер қозғалысынан туатын электр тогы
-рентген сәулесінің дифракциялық кескіні арқылы зат құрылысын анықтауға арналған рентгендік құрылымдық талдау әдісі;
- электрон ағынын пайдаланып зат құрылысын көруді қамтамасыз ететін электрондық микроскопты қолдану;
- зертелінетін заттардың түрлі сәулелерді жұты мен шығаруына негізделген спектроскопия әдісі.
- зертелінетін заттардың радиодиапазондағы электромагниттік толқындарды таңдамалы түрде жұтуына негізделген ЭМР және ЯПР радиоспектроскопиялық әдістер
Қазіргі заманда іргелес ғылымдардың бір- бірін қолдап, сол арқылы одан ары дамуы кең түрде байқалуда, бұл ретте биофизиканы физиканың, химияның және биологияның яғни іргелес үш ғылымның жиынтығы деп қарастырған дұрыс.
3.Электромагниттік толқындар шкаласын сипаттаңыз
Электромагниттік толқындар шкаласы (v < 1021 Гц) төменгі жиілікті толқындар мен радиотолқындардан бастап, гамма сәулелерге дейінгі (v < 1021 Гц) аралықты қамтиды. ұзындықтары әр түрлі электромагниттік толқындарды шартты түрде шығарып алу және тіркеу тәсілі, затпен өзара әсерлесу сипаты бойынша диапазондарға бөледі. Төменгі жиілікті толқындар шығару, радиотолқындар, инфрақызыл сәулелер, көрінетін жарық, улътракүлгін сәулелер, рентгендік сәулелер және gamma - гамма шығару деп диапазондарға бөлу қабылданған.
Төменгі жиілікті толқындар. Бұл толқындарды арнайы жасалған генераторлар мен айнымалы токтың генераторлары шығарады. Электрлік приборлар мен электрлік қозғалтқыштардың басым көпшілігі жиілігі 50—60 Гц айнымалы токпен қоректенеді.
РадиотолқындарОлардың толқын ұзындықтары 10−6м-ден 5 ·104 м-ге дейінгі аймақты қамтиды. Радиобайланыс, радиолокация және басқа байланыстар үшін қолданы-латын электромагнитті тербелістер (толқындар). Ұзындығына байланысты Р. аса ұзын (10000 м-ден астам), ұзын (1000—10000 м), орташа (100—1000 м), қысқа (10—100 м) ультрақысқа (1 мм-10 м) радиотолқындар болып бөлінеді. Ультрақысқа радиотолқындар өз кезегінде метрлік толқындар (110 м), дециметрлі толқындар (10—100 см), сантиметрлі (1—10 см) және миллиметрлі (1—10 мм) толқындар болып бөлінеді. Радиохабар таратушы қондыр-ғылардың антенналарынан сәулеленетін радиотолқындар жер бетінде 300000 км/сек жылдамдықпен тарайды. Антенна қондырғыларынан сәуле алуы және ұзындығына байланысты радиотолқындар кеңістікке жер үсті бойымен де (үстіңгі толқындар), көкжиек бұрышымен жоғары қарай да (кеңістіктегі толқындар) тарайды.
Инфрақызыл, көрінетін жарық және ультракүлгін сәулелер шығару. Толқын ұзындығы 2 мм-ден 760 нм-ге дейінгі, жылулық және электрлік әсерлерден молекулалар мен атомдардың тербелісі кезінде инфрақызыл сәулелер шығады. Оны 1800 ж. Гершель ашқан еді.Инфрақызыл толқындарды кейде жылулық сәуле деп те атайды. Адамның көзіне әсер етіп, көру сезімін туғызатын электромагниттік толқынның бөлігін көрінетін жарық дейді. Ол ұзындығы 380 нм (күлгін түс) мен 760 нм (қызыл түс) толқын аралықтарында болады және электромагниттік толқындардың диапазонында өте шамалы бөлікті құрайды. Толқын ұзындығы 400 нм-ден 10 нм-ге дейін болатын улбтракүлгін сәулелерді шапшаң электрондардың әсерінен туындайтын солғын разряд арқылы алады. Ультракүлгін сәулелерді 1801 жылы И . Риттер мен У . Волластон алғаш рет шығарып алған. Ультракүлгін сәулелер де инфрақызыл сәулелер сияқты көрінбейді. Бірақ химиялык активтігі жоғары. Шыны ультракүлгін сәулелерді жақсы жұтады. Зерттеу жұмыстарында кварц немесе арнайы жасанды кристалдар қолданылады. Бұл сәулелерді атомдар немесе молекуладағы электрондар бір энергетикалық денгейден екінші деңгейге ауысқан кезде шығарады.
Рентген сәулелері1895 жылы В . Рентген толқын ұзындығы 10 нм-ден 10−3нм болатын, ультракүлгін толқындар ұзындығынан қысқа сәуле шығарудың түрін ашты. Рентген сәулелері шапшаң электрондар мен зарядталван бөлшектер кенет тежелгенде пайда болады. Қолданылу аймағы өте кең рентген сәулелерінің көзі рентген түтіктері болып табылады. Рентген бұл сәулелердің қасиеттерін зерттеу арқылы олардың жұтылуы түрліше екенін анықтады. Көбірек жұтылатын сәулелерді жұмсақ, нашар жұтылатын сәулелерді қатқыл рентген сәулелері деп атаған.
Гамма-сәуле шығаруЭлектромагниттік сәуле шығарудың ішіндегі толқын ұзындығы ең қысқасы — гамма-сәулелер. Олардың толқын ұзындығы 10−10м мен 3 · 10−13 м аралығында болады. Гамма-сәулелер қозған атом ядроларында және радиоактивті ыдырау құбылысы кезінде шығарылады. Оның көзі Жер бетінде де, ғарышта да кездеседі.Ғарыштан келетін электромагниттік сәуле шығарудың кейбір бөлігі ғана Жер атмосферасында жұтылмай өтеді. Ал гамма-сәуле шығарудың барлығы дерлік Жер атмосферасының озон қабатында жұтылады. Жер бетіндегі тіршіліктің өмір сүруі тікелей осы озон қабатының сақталуына байланысты. Электромагниттік сәуле шығарудың жеке түрлерінің арасындағы сапалық айырмашылық толқын ұзындықтары қысқарған сайын байқала бастайды. Қысқа толқынды электромагниттік сәулелерде корпускулалық қасиеттер басым
БИЛЕТ №20
1.Электростатикалық өрістің күші мен потенциалы туралы баяндаңыз
2. Механикалық тербелістердің түрлерін атап өтіңіз
3.Электромагниттік сәулелерден қорғану жолдарын көрсетіңіз
1.Электростатикалық өрістің күші мен потенциалы туралы баяндаңыз
Белгілі қашықтықта тұрған екі зарядтың әсерлесуі электр өрісінің көмегімен жүзеге асады. Электр өрісі-материяның ерекше түрі, оны қозғалмайтын электр заряды туғызады. Электр өрісі электрленген дененің әсерін екінші денеге жеткізуші орта болып саналады. Электр өрісінің пайда болғанын және оның интенсивтігін сол өріске орналастырылған сыншы зарядқа әсер ететін күш арқылы анықтауға болады. Сол күштің зарядқа қатынасына тең векторлық шама-электр өрісінің кернеулігі (Е) деп аталады: E=F/q0 (9.2). Кернеуліктің өлшем бірлігі-В/м, бағыты оң зарядқа әсер ететін күш бағытына қарама-қарсы болады. Потенциалды өрісте (электростатикалық өріс–потенциалдық өріс деген болатынбыз) орналасқан дененің потенциалдық энергиясы болады, сол энергия есебінен өрісте күш жұмыс атқарады және консервативті күштердің жұмысы потенциалдық энергияның кемуімен жүзеге асады. Сондықтан электростатикалық өріс күштерінің жұмысын энергиялардың айырмасы түрінде көрсетуге болады: A=U1-U2 (9.3), сонда q0 зарядтың q зарядтың өрісіндегі потенциалдық энергиясы U=kq0q/r (9.4). Осы формуладан j=U/q0 (9.5) электростатикалық өрістің энергетикалық сипаттамасы болып табылады да, потенциал деп аталады. Электро-статикалық өрістің қандай да бір нүктесіндегі потенциал осы нүктедегі бірлік оң зарядтың потенциалдық энергиясымен анықталатын физикалық шама, өлшем бірлігі-вольт. (9.3) және (9.5) формулалардан нүктелік заряд тудырған өріс потенциалының формуласы шығады j=kq/r (9.6). Өрістің 1-нүктесінен 2-нүктесіне q0 зарядты орын ауыстырғанда электроста-тикалық өріс күштерінің жұмысы 1-және 2-нүктенің потенциалдарының айырмасына тең болады A=q0(j1-j2) (9.7)
2.Механикалық тербелістердің түрлерін атап өтіңізМеханикалық тербеліс-дененің бірдей уақыт аралығында дәлме дәл немесе жуықтап қайталанып отыратын қозғалысы.
Тербелмелі қозғалыс пайда болуы үшін қажетті шарттар:
*денені тепе-теңдік қалпынан шығарған кезде бастапқы қалпына қайтаратын күштің болуы
*үйкелістің аз болуы керек
Тебелістің сипаттамалары:
*дененің тепе теңдік күйден ауытқуы ығысу деп аталады
*амплитуда-тербелетін бөлшектің тепе теңдік қалпынан ең үлкен ауытқуы А=xmax [A=м]
*период-толық бір тербеліс жасауға кеткен уақыт T=c
*жиілік-бірлік уақыт ішінде жасаған тербеліс саны.Жүйенің еркін тербелісінің жиілігін меншікті жиілік дейді. v ню=n/t,T=t/n,v=1/T vню=Гц
*циклдік жиілік-2пи секундтағы тербеліс саны
*тербеліс фазасы-уақыт мезетіндегі тербелмелі жүйенің күйін сипаттайтын шама. Алғашқы фазасы (ол дененің t=0 уақыт мезетіндегі тепе-теңдік жағдайдан ауытқуын көрсетеді.) Тербеліс фазасы өзгеретін х шамасының берілген уақыттағы мәнін анықтайды. Фаза бұрыштық бірліктермен (градус немесе радиан)өлшенеді. Фи=[рад]
3.Электромагниттік сәулелерден қорғану жолдарын көрсетіңізЭлектромагниттік сәулелену көздері келесідей жіктеледі:
Жасанды, электромагниттік өріс (ЭМӨ) әдетте қолдан жасалған арнайы құрылғылармен немесе жабдықпен бұзылған кезде;
Табиғи, электромагниттік сәулелену табиғат элементтерінен шыққан кезде. Сонымен, Жер планетасы түзетін барлық электромагниттік өрістер мен радиациялар, атмосфера қабаттарында болатын электрлік процестер, Күндегі ядролық реакциялар табиғиға жатады.
Сәулелену де өз деңгейіне қарай төменгі және жоғары деңгейлі болып бөлінеді. Бұл өріс кернеулігі мен оның сәулеленуінің параметрлерін анықтайтын электромагниттік толқындар көзінің қуаты.
Электромагниттік толқындардың адам денсаулығына әсері жалпы немесе жергілікті болуы мүмкін. Сонымен, жоғары вольтты электр желісіне жақын бола отырып, бүкіл дене сәулеленеді, ЭҚК әсері дененің барлық мүшелеріне және барлық бөліктеріне әсер етеді. Ал ұялы телефон дененің сол бөліктеріне немесе жанындағы сезім мүшелеріне ғана әсер етеді. Сондықтан мидың сәулеленуінің жоғары дозасын болдырмау үшін телефонмен ұзақ сөйлесу ұсынылмайды.
Тірі организмдерге электромагниттік әсерлерден басқа ЭҚК-нің температуралық әсері де бар. ЭМР белгілі бір бағытта өткізгіштердің бойымен электрондардың қозғалысы нәтижесінде пайда болатындықтан және өткізгіш белгілі бір кедергіге ие болғандықтан, ЭҚК пайда болуы нәтижесінде өткізгіштің температурасы артады. Бұл принцип электр энергиясын жылу энергиясына түрлендіретін, металды балқытуға және басқа да күрделі операцияларды орындауға мүмкіндік беретін температураларды жасайтын микротолқынды сәуле шығарғыштарда қолданылады. Дегенмен, бұл жабдық ЭМР-нің жоғары қуатына байланысты айтарлықтай жанама әсерге ие және сәйкесінше адам органдарының тіндеріне әсер етеді.
Есте сақтау маңызды!Күнделікті өмірде адамдар ЭМП-мен де кездеседі. Бұл тұрмыстық техниканы, ұялы телефондарды пайдалану, электр көліктерінде қозғалу және т.б. ЭМР организмнен шығарылмайды, ол жинақталады, бұл жүйке жүйесінің немесе мидың ауруларына әкеледі. Оқиғалардың мұндай дамуын болдырмау үшін пәтердегі электромагниттік сәулеленуді өлшеп, оның шамасын мерзімді түрде бақылау ұсынылады.ЭМР толқындық сипатта болғандықтан, оның объектіге әсері қашықтық ұлғайған сайын азаяды, сондықтан көзден қауіпсіз қашықтықта болу жеткілікті және бұл оның теріс әсерін айтарлықтай төмендетеді.
Радиациялық қорғаныс
ЭМР-нің денеге сипатталған теріс әсерін болдырмау үшін әртүрлі қорғау әдістері белсенді қолданылады. Өндірісте, мысалы, радиацияны сіңіретін және оның адамға әсерін айтарлықтай төмендететін қорғаныс экрандары қолданылады. Үйде мұндай құрылымды салу мүмкін емес, сондықтан үй шаруашылығын ҚОҚБЖ-дан қорғау келесі ұсыныстарға негізделген:
-Сіз радиация көзінен мүмкіндігінше алыс болуыңыз керек. Сонымен, электр беру желісі үшін қауіпсіз қашықтық - 25 метр, сәулелік түтігі бар монитор үшін - небәрі 30 см Ұялы телефондарды келіссөздер уақытынан 2,5 см-ден басына жақындату ұсынылмайды;
-Пайдаланылған тұрмыстық техниканың EMI деңгейін мезгіл-мезгіл өлшеп, олардың жұмыс уақытын бақылау ұсынылады. Бұл әсіресе ұзақ уақыт бойы компьютерлік ойындарды жиі ойнайтын, осылайша радиацияға ұшырайтын балаларға қатысты. Электромагниттік сәулеленуден қорғау ата-ананың міндеті, сондықтан компьютерлік ойындарды ойнау немесе теледидар көру үшін нақты режимді орнатып, оны қатаң бақылау керек;
-Құрылғы пайдаланылмаса, оны өшіру керек, себебі қосылған құрылғы ЭҚК жасауды және радиацияны таратуды жалғастырады. Бұл сонымен қатар отбасы мүшелерінің қауіпсіздігін арттырады және олардың денсаулығын жақсартады.
БИЛЕТ №21
1.Тұрақты электр тогы туралы түсінік беріңіз
2.Әртүрлі ортадағы электр тогын талдаңыз
3.Сәулеленудің биологиялық жіне экологиялық әсерін жіктеңіз
1.Тұрақты электр тогы туралы түсінік беріңіз
Электр зарядтарының кез-келген реттелген қозғалысын электр тогы деп атайды.Ток өткізетін орталарда электр өрісі әрекетінен еркін зарядтардың реттелген қозғалысынан пайда болатын электр тогы өткізгіштік ток. Мысалы: металдардағы, электролиттердегі, ионданған газдардағы, жартылай өткізгіштердегі токтар, вакуумдағы электрондар немесе иондардың шоқтары тудырады. Кеңістіктегі зарядталған макроскопиялық денелер қозғалысынан туатын электр тогы