Файл: Кне тркі ескерткіштеріні жанрлы жне кркемдік ерекшеліктерін, дамуын, зерттелу тарихына сараптама жасаыз.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.05.2024
Просмотров: 50
Скачиваний: 0
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
махаббат қызығын көруге, ғылым мен өнерді меңгеруге үндейді. Адамды сүю арқылы құдайды сүюге болатыны жырланған. “Бақырғани кітабының” “Бибі Мариям” атты бөлімінде пайғамбарлар, әулие-әнбиелер, әлемнің жаратылысы, т.б. туралы жазылған сопылық-дидактикалық сарындағы жырлар қамтылған. Мұнда Ғайса пайғамбар өз анасы Мариям бибімен өмір мен өлім, мейірімділік пен зұлымдық, жақсылық пен жамандық жайында әңгімелеседі. “Бақырғани кітабы” оқырман қауымды имандылыққа, ізгілікке, құдайға құлшылық етуге шақырады.
29. Жүсіп Баласағұнның «Бақырғани» кітабындағы қазақ фольклорындағы айтыс үлгісі. Нәпсі мен Рух айтысы, Ұжмақ пен Тамұқ айтысын талдаңыз.
«Бақырғани кітабында» қазақтың ауыз әдебиеті нақылдарының үлгісінде жазылған үш өлеңі бар. Олар: жан мен рухпен дау, шайтанмен дау және Ужмақ пен Тәмұқ мәселесі. Көшпелі халықтар өмір сүрген түркімен, моңғол елдеріндегі айтыс жанры.
бедуиндер сияқты араб тайпаларында да кездесетіні белгілі. Сүлеймен Бақырғани шығармаларындағы айтыс үлгілеріне үңілсек, айтыс жанрының бастауы сонау ерте заманда жатқанын аңғаруға болады.
Махмұд Қашқари еңбегінде кездесетін дәлелдеу үлгісі ойшыл ғалым Сүлеймен Бақырғанидің даналығында жалғасын тапты. Діни әдебиеттерден сегіз ұжмақ (дариссалам, дарилхулуд, жәннат фирдус, жәннат ғадим, жәннат магавир, дарил-жалал, бақ ирам) және жеті тамук (хауна, ләз, сақар, сауыр, жаһаннам, ситжин, хатма бар екені белгілі). Ғылымнан мәңгілікке көшкеннен кейін нағыз мұсылман тозаққа, жазықсыз адамдар жәннатқа, күнәһарлар тозаққа түседі.
Ұжмақ пен Тәмұқ таласады, Тәмұқ оның залымдары мен тоқсан түрі шаян бар дейді, Ұжмақ өзінің барлық пайғамбарлары Юсуф, Мұхаммед Мұстафа, Омар, Осман, Әлимен мақтанады.
Сөйтіп, екеуінің арасындағы шайқаста Тамұқ жеңілгенін мойындап, ұжмаққа бас иеді.
Дүкенбай Досжанның «Абай айнасы» атты кітабында Сүлеймен Бақырғанидің «Нәпси мен рух айтысы» туралы мынадай қызықты ойлар бар. Өзі айтқандай, Нәфси мен Рухтың арасындағы әңгімеде Нәпси: «Бай болсам, алдымда ішсем, ішпесем, ішпесем, жеймін», – дейді. Рух: «Егер мен дін жолын ұстансам, бес уақыт намазымды оқысам, білім алып, білім алсам, ораза ұстасам, парыздарымды орындасам
, Алла Тағалаға жақын болсам», - дейді.
Бұл шығармалардан нағыз сопылықтың қандай жан екенін аңғарамыз. Сопы нәпсісіне қол тигізіп, дүниедегі байлық, дүние-мүлік, ойын-сауық пен сауық-сайраннан бас тартып, Жаратушы Аллаға ғашық болуы, артық ризық-несібесін тастап, артық дүние-мүлікке ие болу, рухы мен жанын таза ұстау, қанағаттану, тәубе ету, ораза ұстаңыз және болашаққа қамқорлық жасау үшін дұға етіңіз
жанды.
30. «Қисас-ул Рабғұзи» («Рабғұзи қиссалары») еңбегінің тарихи, әдеби-танымдық мәні, зерттелуін сараптаңыз.
«Рабғузи кітабы – ежелгі араб, парсы елдерінде туып, бірден-бірге ауысып келе жатқан шығыстық сюжеттердің жиынтығы. Кітапта табиғат, дүние құбылыстары, жаратылыстың пайда болуы жайындағы мифологиялық әңгімелер, халифтар, пайғамбарлар туралы аңыз-қиссалар, ертегілер, өлеңдер бар» деп көрсетеді. Рабғузи қиссаларында Нұх пайғамбардың топан судан кейінгі жердегі тіршіліктің сипаттамасын баяндауға арналған хикаяттары бар. Хайуанаттар әлемінен Нұхтың әрқайсысын жұптан сақтап қалуға тырысуының өзі Жер бетіндегі Ғарыштық үйлесімділікті орнатуға деген талпыныс емес пе? Сөйтіп, Рабғузи адамдарды тіршілік әлемін құрметтеуге шақырады және дүниедегі әрбір іс-әрекеттен құдайдың құдіретін көре отырып, ойшыл әрбір адамға Ақиқат алдындағы жауапкершілікті ұмытпауды еске түсіреді. Сөйтіп, ол әлемдік үйлесімділікті құрметтеуге үйретеді, адамның әрқашанда өмірдің тұңғиығын тек адалдықпен, әділдікпен сезіне алатындығына сенімділігін білдіреді. Міне осы принциптер нағыз өмірде жетекші рөл атқарады.Рабғузи білдіретін даналықтың үлгілері өз замандастары ғана емес, өзінен кейінгі талай ұрпаққа нағыз адамгершіліктің сипаты іспетті болғанына күмәнданбаймыз және оның философиялық мәнін аша түсуге үлес қосты. Өйткені, талай даналықтың үлгісі түркілік тарихымыздың ашылмаған беттерінде жатыр.
Ал, енді Рабғузи туралы жарық көрген еңбектердің ішінен Роза Мұқанованың 72 пайғамбардың өмірінің тарихын баяндаған «Рабғузи қисса-сүл-әнбийя-й. Адам атадан Мұхаммед ғалайһи-уәссәләмға дейін» деген шығармасы қомақты дүние болып табылады.141Түркі әлеміне енген рухани негіздерді түсіндіруде бұл құндылығы зор еңбек демекшіміз. Әрине, Рабғузидің басқа да шығармалары жарыққа шығып, халқымыздың рухани дүниесін байыта түсе береріне сенімдіміз. Сол мақсаттағы әрекеттер болашақ ғылыми зерттеулердің үлесінде. Бұл түркі тілді халықтардың интеллектуалдық күшін біріктіруіне тәуелді іс болып табылады.
31. Насреддин Бұрһанеддинұлы Рабғұзидің «Қисас-ул Рабғұзи» еңбегіндегі ауыз әдебиеті үлгілеріне, өлеңдерге мысалдар арқылы талдау жасаңыз.
Бұл дүниедегі өмірдің, шынайы өмірдің сұлулығын, табиғаттың cұлулығын, жыл мезгілдерін, көктемдегі дүниенің гүлденуін сезімтал суреттейді.
Күн бабына кіргенде еніп,келді ғалам наурызы,
Қашып енді қыс кетелі,қалмас жерде қар-мұзы.
Күн кілемнің көркі артып,өлі жаһан тірілер.
Тіл өрнегі нақышындай құлпырады жер-жүзі
Таң атарда төрт сарыдан соғар самал қызуы...
Рабғузи көгілдір көктем көріністерін жырлайды, дала гүлге оранып, бұлт көтеріліп, бақ шаттанып, таулар мен ағаштар бай қызындай ойнап, күледі.
Хош иісті жұпар аңқып,құлпырады қара жер,
Қырдың беті құлпырып,қызыл-жасыл
Бұтақтармен тау гүлдеп,шешек атып.
Бұлттар өрсе күлімсіреп тау мен бақ.
Әләмнан он сегіз мың әууәл бұрын,
Сонымен қатар,Жаратты пайғамбардың Алла нұрын...
Аспан-жер, ғаршы-күрсі, ләухі кәлам,
Сүдрә мен жәннат, дозақ бәрі тәмам.
Ол нұрдың себебінен пайда болды,
Жаралған он сегіз мың күллі әләм,
деп діни және әдебиетші ақын Мұхаммед пайғамбар нұрын анық, дәл жырлаған.
32. «Рабғұзи қиссасындағы» Лұқман Хакім, Зұлқарнайын тұлғаларына талдау жасаңыз.
Өте қысқа ғана көлемнен тұратын Хазірет Лұқпанның бидай орнына арпаны еккені жайлы хикаят қиссада келтіріледі. Бірақ ол адамзатқа философиялық мағынасы, даналық тереңдігі тұрғысынан алғанда өте маңызды хикаяттарының бірі деген ойдамыз. Себебі, бұл хикаятта дүниедегі әрбір әрекеттің астарында адамның өмір сүруіне байланысты құндылық негіздерді сараптау жатқаны байқалады. Хазірет Лұқпан алаңғасар адамның кейпіне кіріп өз қожасына «Арпа ексем бидей шықпай ма?» деген парадокстік сұрақ-жауабын береді. Әрине, ол жауапқа қожасы қанағаттанбайды да, өзінің барлық таңғалысымен Лұқпанға деген кісімшілігін: «Қашан арпадан бидай шығып еді?» деген кекесін сауалына жинақтап жеткізеді. Әрине, Хазірет Лұқпан бұл іске арнайы дайындықпен қадам жасағандықтан оған жауабын да алдын ала дайындап қойған екен: «Олай болса, не үшін жамандық жасап, жақсылықтан үміт етесіз?» дейді. Хикаятта бұл аңыздың түйіні ретінде «Бұл әңгімеден кейін қожасы жаман істен тыйылды» деп оңды қорытынды келтіріледі. Осындай тәрбиелік мәндегі әрбір сұхбаттың нәтижесі өз заманында әлеуметтік ортаға жемістерін беріп отырғанға ұқсайды. Ал, енді сұхбат арқылы ойды талқыға салу, әңгімелесу арқылы даналық тағылымның мәнін ашу сияқты тәсілдер ежелгі Антика әлемінде кеңінен қолданылған.
Хазірет Лұқпан есімі түркілер үшін даналықтың, қайырымды жанның бейнесіне айналады. Ал Сүлеймен пайғамбардың табиғаттағы тіршілік иелерінің бәрінің тілін білуі жалпы адамзаттың ашылмай келе жатқан қабілетімен таныстырғанмен бірдей. Яғни бұл қасиетке ие болу үшін әрбір адам Сүлеймен пайғамбар деңгейіне дейін көтерілуі тиіс дегендей терең ой жатқандай әсер қалдырады.
33. Насреддин Бұрһанеддинұлы Рабғұзидің «Қисас-ул Рабғұзи» еңбегіндегі дінді таратушылар, халифалар, тарихи адамдар жайлы деректі, дерексіз әңгімелер, аңыз-қиссаларға пікір білдіріңіз.
«Рабғузи қиссаларындағы»-бір топ қисса-хикаяттар тарихи деректі оқиғалардан алынып,өмірде шын болған,өткен жайларға құрылған. Жазушы сонау 6-7 ғасырларды араб халифатында болған тарихи елеулі оқиғаларды,фактыларды жүрдім-бардым құрастыра салмай,көркем де бейнелі тілмен әңгімелеуге тырысқан.
Қиссадағы әңгімелерде тарих пен аңыз араласып жатыр. Мысалы: Мұхаммед, Әбубәкір, Омар, Осман, Әли, Хұсейндер – 6-7 ғасырлардағы мұсылман мемлекетінің билеушілері, патшалары, дәнге үндеушілері, феодалдар. Кітапта осы билеушілердің шын тарихынан алынған әңгімелер де көп, «әулиелілігін,пайғамбарлығын» баяндайтын қияли аңыздар да бар.
Рабғузидің әңгімелері топан судан кейінгі Нұх пайғамбардың жердегі өмірі туралы хикаялардан тұрады. Нұхтың әрбір жұпты жануарлар әлемінен құтқару әрекеті Жерде Ғарыштық Гармония орнату әрекеті емес пе? Рабғузи осылайша адамдарды тірі дүниені құрметтеуге шақырып, дүниедегі әрбір әрекетінен Алланың құдіретін көре отырып, әрбір ойлайтын адамға Хақ алдындағы жауапкершілігін ұмытпауды ескертеді. Осылайша, ол әлемдік тәртіпті құрметтеуге үйретеді, адам әрқашан адалдық пен әділдікпен ғана өмірдің тереңдігін сезіне алады деген сенімін білдіреді. Бұл принциптер нақты өмірде жетекші рөл атқарады.
Әңгімеде Лұқпан хазіреттің бидай орнына арпа еккені туралы шағын әңгіме айтылады. Бірақ бұл философиялық мәні мен даналық тереңдігі жағынан адамзат үшін маңызды оқиғалардың бірі деп ойлаймыз. Себебі, бұл әңгімеден дүниедегі әрбір іс-әрекеттің артында адам болмысына қатысты құндылықтар негіздеріне сараптама жатқанын байқауға болады. Жүйке кейпінде Лұқпан хазірет келіп қожайынынан: «Арпа ексем өспей ме?» деп сұрайды. деп сұрайды. парадоксалды сұрақ-жауап береді. Әрине, иесі бұл жауапқа қанағаттанбай, бар таңданысымен Лұқпаннан: «Арпадан бидай қашан шықты?» деп сұрады. ол сұрады. – деп күңкілдейді ол өз сұрағына. Әрине, Лұқпан хазірет бұл іске ерекше дайындықпен қадам басқан кезде: «Олай болса, неге жамандық жасап, жақсылықтан үміттенесің?», – деді. ол өз жауабын алдын ала дайындап қойған. дейді. Әңгімеде бұл аңыздың қорытындысы ретінде оң қорытынды беріледі: «Осы әңгімеден кейін иесі жамандықтан тыйылды».
«Қисса-ул Әнбиядағы» тағы бір әңгіме – қазақ арасында кең тараған, қазақ әдебиетінде осы тақырыптағы ертегілердің, қиссалардың, дастандардың дүниеге келуіне әсер еткен «Ескендір Зұлқарнайын». Низами үлгісімен жазылған Рабғузи кітабында хикаядағы Ескендір туралы әңгімелер екі түрлі: бірі Ескендірдің пайғамбарлық қасиетін көрсетсе, екіншісі Ескендірдің жауынгерлік, тойымсыздығын мысалға келтіріп, өнегелі, адамгершілік, өсиет. Соңғысына жататындығы – Ескендірдің Жәбірейілге тас беріп тойымсыздығын көрсететін оқиға. Бұл діни ұғымнан қашпаса да, Рабғузи заманы үшін азды-көпті дидактикалық сипатқа ие болды.
34. Хорезми «Мұхаббат-наме» еңбегінің қолжазбалары, зерттелуі, жариялануына сараптама жасаңыз.
29. Жүсіп Баласағұнның «Бақырғани» кітабындағы қазақ фольклорындағы айтыс үлгісі. Нәпсі мен Рух айтысы, Ұжмақ пен Тамұқ айтысын талдаңыз.
«Бақырғани кітабында» қазақтың ауыз әдебиеті нақылдарының үлгісінде жазылған үш өлеңі бар. Олар: жан мен рухпен дау, шайтанмен дау және Ужмақ пен Тәмұқ мәселесі. Көшпелі халықтар өмір сүрген түркімен, моңғол елдеріндегі айтыс жанры.
бедуиндер сияқты араб тайпаларында да кездесетіні белгілі. Сүлеймен Бақырғани шығармаларындағы айтыс үлгілеріне үңілсек, айтыс жанрының бастауы сонау ерте заманда жатқанын аңғаруға болады.
Махмұд Қашқари еңбегінде кездесетін дәлелдеу үлгісі ойшыл ғалым Сүлеймен Бақырғанидің даналығында жалғасын тапты. Діни әдебиеттерден сегіз ұжмақ (дариссалам, дарилхулуд, жәннат фирдус, жәннат ғадим, жәннат магавир, дарил-жалал, бақ ирам) және жеті тамук (хауна, ләз, сақар, сауыр, жаһаннам, ситжин, хатма бар екені белгілі). Ғылымнан мәңгілікке көшкеннен кейін нағыз мұсылман тозаққа, жазықсыз адамдар жәннатқа, күнәһарлар тозаққа түседі.
Ұжмақ пен Тәмұқ таласады, Тәмұқ оның залымдары мен тоқсан түрі шаян бар дейді, Ұжмақ өзінің барлық пайғамбарлары Юсуф, Мұхаммед Мұстафа, Омар, Осман, Әлимен мақтанады.
Сөйтіп, екеуінің арасындағы шайқаста Тамұқ жеңілгенін мойындап, ұжмаққа бас иеді.
Дүкенбай Досжанның «Абай айнасы» атты кітабында Сүлеймен Бақырғанидің «Нәпси мен рух айтысы» туралы мынадай қызықты ойлар бар. Өзі айтқандай, Нәфси мен Рухтың арасындағы әңгімеде Нәпси: «Бай болсам, алдымда ішсем, ішпесем, ішпесем, жеймін», – дейді. Рух: «Егер мен дін жолын ұстансам, бес уақыт намазымды оқысам, білім алып, білім алсам, ораза ұстасам, парыздарымды орындасам
, Алла Тағалаға жақын болсам», - дейді.
Бұл шығармалардан нағыз сопылықтың қандай жан екенін аңғарамыз. Сопы нәпсісіне қол тигізіп, дүниедегі байлық, дүние-мүлік, ойын-сауық пен сауық-сайраннан бас тартып, Жаратушы Аллаға ғашық болуы, артық ризық-несібесін тастап, артық дүние-мүлікке ие болу, рухы мен жанын таза ұстау, қанағаттану, тәубе ету, ораза ұстаңыз және болашаққа қамқорлық жасау үшін дұға етіңіз
жанды.
30. «Қисас-ул Рабғұзи» («Рабғұзи қиссалары») еңбегінің тарихи, әдеби-танымдық мәні, зерттелуін сараптаңыз.
«Рабғузи кітабы – ежелгі араб, парсы елдерінде туып, бірден-бірге ауысып келе жатқан шығыстық сюжеттердің жиынтығы. Кітапта табиғат, дүние құбылыстары, жаратылыстың пайда болуы жайындағы мифологиялық әңгімелер, халифтар, пайғамбарлар туралы аңыз-қиссалар, ертегілер, өлеңдер бар» деп көрсетеді. Рабғузи қиссаларында Нұх пайғамбардың топан судан кейінгі жердегі тіршіліктің сипаттамасын баяндауға арналған хикаяттары бар. Хайуанаттар әлемінен Нұхтың әрқайсысын жұптан сақтап қалуға тырысуының өзі Жер бетіндегі Ғарыштық үйлесімділікті орнатуға деген талпыныс емес пе? Сөйтіп, Рабғузи адамдарды тіршілік әлемін құрметтеуге шақырады және дүниедегі әрбір іс-әрекеттен құдайдың құдіретін көре отырып, ойшыл әрбір адамға Ақиқат алдындағы жауапкершілікті ұмытпауды еске түсіреді. Сөйтіп, ол әлемдік үйлесімділікті құрметтеуге үйретеді, адамның әрқашанда өмірдің тұңғиығын тек адалдықпен, әділдікпен сезіне алатындығына сенімділігін білдіреді. Міне осы принциптер нағыз өмірде жетекші рөл атқарады.Рабғузи білдіретін даналықтың үлгілері өз замандастары ғана емес, өзінен кейінгі талай ұрпаққа нағыз адамгершіліктің сипаты іспетті болғанына күмәнданбаймыз және оның философиялық мәнін аша түсуге үлес қосты. Өйткені, талай даналықтың үлгісі түркілік тарихымыздың ашылмаған беттерінде жатыр.
Ал, енді Рабғузи туралы жарық көрген еңбектердің ішінен Роза Мұқанованың 72 пайғамбардың өмірінің тарихын баяндаған «Рабғузи қисса-сүл-әнбийя-й. Адам атадан Мұхаммед ғалайһи-уәссәләмға дейін» деген шығармасы қомақты дүние болып табылады.141Түркі әлеміне енген рухани негіздерді түсіндіруде бұл құндылығы зор еңбек демекшіміз. Әрине, Рабғузидің басқа да шығармалары жарыққа шығып, халқымыздың рухани дүниесін байыта түсе береріне сенімдіміз. Сол мақсаттағы әрекеттер болашақ ғылыми зерттеулердің үлесінде. Бұл түркі тілді халықтардың интеллектуалдық күшін біріктіруіне тәуелді іс болып табылады.
31. Насреддин Бұрһанеддинұлы Рабғұзидің «Қисас-ул Рабғұзи» еңбегіндегі ауыз әдебиеті үлгілеріне, өлеңдерге мысалдар арқылы талдау жасаңыз.
Бұл дүниедегі өмірдің, шынайы өмірдің сұлулығын, табиғаттың cұлулығын, жыл мезгілдерін, көктемдегі дүниенің гүлденуін сезімтал суреттейді.
Күн бабына кіргенде еніп,келді ғалам наурызы,
Қашып енді қыс кетелі,қалмас жерде қар-мұзы.
Күн кілемнің көркі артып,өлі жаһан тірілер.
Тіл өрнегі нақышындай құлпырады жер-жүзі
Таң атарда төрт сарыдан соғар самал қызуы...
Рабғузи көгілдір көктем көріністерін жырлайды, дала гүлге оранып, бұлт көтеріліп, бақ шаттанып, таулар мен ағаштар бай қызындай ойнап, күледі.
Хош иісті жұпар аңқып,құлпырады қара жер,
Қырдың беті құлпырып,қызыл-жасыл
Бұтақтармен тау гүлдеп,шешек атып.
Бұлттар өрсе күлімсіреп тау мен бақ.
Әләмнан он сегіз мың әууәл бұрын,
Сонымен қатар,Жаратты пайғамбардың Алла нұрын...
Аспан-жер, ғаршы-күрсі, ләухі кәлам,
Сүдрә мен жәннат, дозақ бәрі тәмам.
Ол нұрдың себебінен пайда болды,
Жаралған он сегіз мың күллі әләм,
деп діни және әдебиетші ақын Мұхаммед пайғамбар нұрын анық, дәл жырлаған.
32. «Рабғұзи қиссасындағы» Лұқман Хакім, Зұлқарнайын тұлғаларына талдау жасаңыз.
Өте қысқа ғана көлемнен тұратын Хазірет Лұқпанның бидай орнына арпаны еккені жайлы хикаят қиссада келтіріледі. Бірақ ол адамзатқа философиялық мағынасы, даналық тереңдігі тұрғысынан алғанда өте маңызды хикаяттарының бірі деген ойдамыз. Себебі, бұл хикаятта дүниедегі әрбір әрекеттің астарында адамның өмір сүруіне байланысты құндылық негіздерді сараптау жатқаны байқалады. Хазірет Лұқпан алаңғасар адамның кейпіне кіріп өз қожасына «Арпа ексем бидей шықпай ма?» деген парадокстік сұрақ-жауабын береді. Әрине, ол жауапқа қожасы қанағаттанбайды да, өзінің барлық таңғалысымен Лұқпанға деген кісімшілігін: «Қашан арпадан бидай шығып еді?» деген кекесін сауалына жинақтап жеткізеді. Әрине, Хазірет Лұқпан бұл іске арнайы дайындықпен қадам жасағандықтан оған жауабын да алдын ала дайындап қойған екен: «Олай болса, не үшін жамандық жасап, жақсылықтан үміт етесіз?» дейді. Хикаятта бұл аңыздың түйіні ретінде «Бұл әңгімеден кейін қожасы жаман істен тыйылды» деп оңды қорытынды келтіріледі. Осындай тәрбиелік мәндегі әрбір сұхбаттың нәтижесі өз заманында әлеуметтік ортаға жемістерін беріп отырғанға ұқсайды. Ал, енді сұхбат арқылы ойды талқыға салу, әңгімелесу арқылы даналық тағылымның мәнін ашу сияқты тәсілдер ежелгі Антика әлемінде кеңінен қолданылған.
Хазірет Лұқпан есімі түркілер үшін даналықтың, қайырымды жанның бейнесіне айналады. Ал Сүлеймен пайғамбардың табиғаттағы тіршілік иелерінің бәрінің тілін білуі жалпы адамзаттың ашылмай келе жатқан қабілетімен таныстырғанмен бірдей. Яғни бұл қасиетке ие болу үшін әрбір адам Сүлеймен пайғамбар деңгейіне дейін көтерілуі тиіс дегендей терең ой жатқандай әсер қалдырады.
33. Насреддин Бұрһанеддинұлы Рабғұзидің «Қисас-ул Рабғұзи» еңбегіндегі дінді таратушылар, халифалар, тарихи адамдар жайлы деректі, дерексіз әңгімелер, аңыз-қиссаларға пікір білдіріңіз.
«Рабғузи қиссаларындағы»-бір топ қисса-хикаяттар тарихи деректі оқиғалардан алынып,өмірде шын болған,өткен жайларға құрылған. Жазушы сонау 6-7 ғасырларды араб халифатында болған тарихи елеулі оқиғаларды,фактыларды жүрдім-бардым құрастыра салмай,көркем де бейнелі тілмен әңгімелеуге тырысқан.
Қиссадағы әңгімелерде тарих пен аңыз араласып жатыр. Мысалы: Мұхаммед, Әбубәкір, Омар, Осман, Әли, Хұсейндер – 6-7 ғасырлардағы мұсылман мемлекетінің билеушілері, патшалары, дәнге үндеушілері, феодалдар. Кітапта осы билеушілердің шын тарихынан алынған әңгімелер де көп, «әулиелілігін,пайғамбарлығын» баяндайтын қияли аңыздар да бар.
Рабғузидің әңгімелері топан судан кейінгі Нұх пайғамбардың жердегі өмірі туралы хикаялардан тұрады. Нұхтың әрбір жұпты жануарлар әлемінен құтқару әрекеті Жерде Ғарыштық Гармония орнату әрекеті емес пе? Рабғузи осылайша адамдарды тірі дүниені құрметтеуге шақырып, дүниедегі әрбір әрекетінен Алланың құдіретін көре отырып, әрбір ойлайтын адамға Хақ алдындағы жауапкершілігін ұмытпауды ескертеді. Осылайша, ол әлемдік тәртіпті құрметтеуге үйретеді, адам әрқашан адалдық пен әділдікпен ғана өмірдің тереңдігін сезіне алады деген сенімін білдіреді. Бұл принциптер нақты өмірде жетекші рөл атқарады.
Әңгімеде Лұқпан хазіреттің бидай орнына арпа еккені туралы шағын әңгіме айтылады. Бірақ бұл философиялық мәні мен даналық тереңдігі жағынан адамзат үшін маңызды оқиғалардың бірі деп ойлаймыз. Себебі, бұл әңгімеден дүниедегі әрбір іс-әрекеттің артында адам болмысына қатысты құндылықтар негіздеріне сараптама жатқанын байқауға болады. Жүйке кейпінде Лұқпан хазірет келіп қожайынынан: «Арпа ексем өспей ме?» деп сұрайды. деп сұрайды. парадоксалды сұрақ-жауап береді. Әрине, иесі бұл жауапқа қанағаттанбай, бар таңданысымен Лұқпаннан: «Арпадан бидай қашан шықты?» деп сұрады. ол сұрады. – деп күңкілдейді ол өз сұрағына. Әрине, Лұқпан хазірет бұл іске ерекше дайындықпен қадам басқан кезде: «Олай болса, неге жамандық жасап, жақсылықтан үміттенесің?», – деді. ол өз жауабын алдын ала дайындап қойған. дейді. Әңгімеде бұл аңыздың қорытындысы ретінде оң қорытынды беріледі: «Осы әңгімеден кейін иесі жамандықтан тыйылды».
«Қисса-ул Әнбиядағы» тағы бір әңгіме – қазақ арасында кең тараған, қазақ әдебиетінде осы тақырыптағы ертегілердің, қиссалардың, дастандардың дүниеге келуіне әсер еткен «Ескендір Зұлқарнайын». Низами үлгісімен жазылған Рабғузи кітабында хикаядағы Ескендір туралы әңгімелер екі түрлі: бірі Ескендірдің пайғамбарлық қасиетін көрсетсе, екіншісі Ескендірдің жауынгерлік, тойымсыздығын мысалға келтіріп, өнегелі, адамгершілік, өсиет. Соңғысына жататындығы – Ескендірдің Жәбірейілге тас беріп тойымсыздығын көрсететін оқиға. Бұл діни ұғымнан қашпаса да, Рабғузи заманы үшін азды-көпті дидактикалық сипатқа ие болды.
34. Хорезми «Мұхаббат-наме» еңбегінің қолжазбалары, зерттелуі, жариялануына сараптама жасаңыз.
