Файл: Лекция. Таырыбы оамны дамуындаы ылымны ролі жне ылыми зерттеулер Лекция масаты мен.docx

ОСӨЖ тапсырмалары:

• 
  Теориялық зерттеу әдістерінің артықшылықтары мен кемшіліктері (пікір талас)
  

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі:

1. 
   Брайман, А. Әлеуметтік зерттеу әдістері: Оқулық.1-том. / ҚР Білім және ғылым министрлігі, ҚР жоғару оқу орындарының қауымдастығы. - Алматы: Полиграфкомбинат, 2014. - 584б.
   
2. 
   Брайман, А. Әлеуметтік зерттеу әдістері: Оқулық.2-том. / Ағыл. тіл. ауд. И.А. Баймұратова; ҚР Білім және ғылым министрлігі, ҚР жоғару оқу орындарының қауымдастығы. - 4-басылым - Алматы: ЖШС РПБК
   

"Дәуір", 2016. – 456 б.

3. 
   Бахтина И.Л., Лобут А.А., Мартюшов Л.Н. Методология и методы научного познания [Текст] : учебное пособие / И.Л. Бахтина , А.А.Лобут, Л.Н. Мартюшов,; Урал. гос. пед. ун – т. – Екатеринбург, 2016. – 119 с.
   
4. 
   Кузнецов И.Н. Научное исследование. Методика проведения и оформление. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К». 2014.-460с.
   

Сайттар:

5. 
   http://www.scival.com/
   
6. 
   http://apps.webofknowledge.com/
   
7. 
   https://www.springer.com/
   
8. 
   https://www.sciencedirect.com/
   
9. 
   https://scholar.google.ru/
   

№ 8 Лекция Тақырыбы: Зерттеудің сандық және сапалық әдістері

Мақсаты мен міндеттері: Зерттеудің сандық және сапалық әдістерінің мәні, түрлері және ерекшеліктерін көрсетіп, қолданылуы мен маңызы жайлы ақпарат беру.

Мазмұны

8.1 Зерттеудің сандық әдістерінің мәні және түрлері

8.2 Зерттеудің сапалық әдістерінің мәні және түрлері

8.1 Зерттеудің сандық әдістерінің мәні және түрлері

Ғылыми әдістерді қолдана отырып әртүрлі мәселелерді шешуге болады. Әрбір ғылыми әдістің өзінің қолданылу аясы болады. Америкалық әлеуметтанушы Эрл Роберт Бэбидің айтуы бойынша: «Зерттеу дегеніміз - байқалған құбылысты сипаттауға, түсіндіруге, болжауға және басқаруға арналған жүйелі әдіс. Зерттеу индуктивті және дедуктивті әдістерді қамтиды».

Байқалған оқиғаны талдау үшін индуктивті зерттеу әдістері қолданылады. Байқалған оқиғаны тексеру үшін дедуктивті әдістер қолданылады. Индуктивті тәсілдер сапалы зерттеумен байланысты және дедуктивті әдістер көбінесе сандық зерттеумен байланысты. Зерттеулерде индуктивті және дедуктивті әдіс жиі бір бірімен араласып қолданылатынын ескерсек. Онда сандық және сапалық әдістер де бірін бірі толықтыру мақсатында бірге немесе бөлек қолданылуы мүмкін. Барлығы зерттеу мәселесіне және зерттеушінің алдына қойған мақсаттарына байланысты. Алдымен сандық зерттеуді қарастырып өтейік.

---

Сандық зерттеу дегеніміз - сандық мәліметтерді жинау және статистикалық, математикалық немесе есептеу әдістерін қолдану арқылы құбылыстарды жүйелі зерттеу ретінде анықталады.

Сандық зерттеулер іріктеу әдістерін қолдана отырып, бар және ықтимал көздерден ақпаратты жинайды, мысалы: сауалнама арқылы, бақылау арқылы немесе статистикалық мәліметтер және т.б. негізінде жинақталған мәліметтердің нәтижелерін сандық түрде бейнелеуге болады. Осы сандарды мұқият түсінгеннен кейін зерттеу нәтижелері қорытындыланып, соған сәйкес болжамдар жасалынады.

Сандық зерттеулерге мысалдар:

• 
  Науқастардың ауруханаға барған кезде дәрігерге қанша уақыт кететінін түсіну үшін жүргізілген зерттеу немесе пациенттің ауруханаға қаншалықты жиі баратыны жайлы зерттеулер;
  
• 
  Қандай да бір тауардың маркасын пайдаланушылар санын білу және қолдану бойынша көзқарастарды анықтау;
  
• 
  Ауыл шаруашылығы өнімін өсіруге қажетті аймақтағы мезгілдік жауын шашын мөлшерін анықтау;
  
• 
  Жергілікті тұрғындардың аймақтағы экологиялық ахуалды бағалауы;
  
• 
  Жарнаманы бағалау және/алдын ала тестілеу;
  
• 
  Ақпараттық материалдарды алдын-ала тестілеу;
  
• 
  Сайлау кезінде дауыстардың үлесі және тағы басқа да сандық сипаттағы зерттеулер.
  

Сандық зерттеулерде негізінен жоғарыда аталған зерттеулерден алынған сандық мәліметтерді жинау үшін және талдау үшін статистикалық әдістерді қолдана отырып жүргізіледі. Бұл зерттеу әдісінде зерттеушілер көбіне қарастырылып отырған мәліметтерді математикалық және статистикалық өңдеу арқылы зерттеу мәселесін шешуге тырысады.

Сандық зерттеуде сұрақтар алдын ала дайындалған шаблондар немесе формаларға сәйкес дайындалу керек. Олар объективті, нақтыланған және бірнеше рет, тіпті тергеу ұқсас болып табылады. Осы зерттеу әдісінен алынған нәтижелер қисынды, статистикалық және объективті болып табылады.

Сандық зерттеу әдістерінің мәліметтер жинау түріне қарай: Бірінші деңгейлі(Primary Quantitative Research Methods) және екінші деңгейлі (Secondary Quantitative Research Methods)

Бірінші деңгейлі cандық зерттеу әдістерінде мәліметтер жинауды зерттеуші алғашқы рет, бұрын жүргізілмеген зерттеулерден немесе алғашқы алынып жатқан мәліметтері жатады. Мысалы: зерттеушінің өзі жасаған сауалнама мәлметтері, эксперимент деректері және тағы басқалары.

---

Ал екінші деңгейлі cандық зерттеу әдістерінде мәліметтер жинауды зерттеушілер басқа зерттеушілер немесе мекемелер тарапынан жинақталған дайын мәліметтерді өзінің зерттеуінде пайдаланады. Мысалы: дайын статистикалық мәліметтер, қаржылық есептер немесе аудиторлық тексеру қорытындылары және т.б.

Зерттеудің сандық әдістерінің негізгі төрт түрі бар:

Бірінші деңгейлі немесе алғашқы сандық зерттеулер нарықтық зерттеулер жүргізудің кеңінен қолданылатын әдісі болып табылады. Алғашқы зерттеудің ерекшелігі - зерттеуші бұрын жүргізілген зерттеулерден алынған мәліметтерге емес, тікелей деректерді жинауға назар аударады.

Бірінші деңгейлі сандық зерттеудің келесі төрт негізгі әдістері бар:

• 
  Сауалнамалық зерттеулер
  
• 
  Корреляциялық зерттеулер
  
• 
  Себеп-салдар зерттеулер
  
• 
  Эксперименттік зерттеулер
  

1) Сауалнамалық зерттеулер:

Сауалнамалық зерттеулер барлық сандық зерттеу әдістері мен зерттеулерінің ең іргелі құралы болып табылады. Сауалнамалар респонденттердің санына сұрақ қою үшін пайдаланылды, мысалы, онлайн-сауалнамалар, қағаз анкеталар, веб-интервью және т.б.. Әрбір кіші және үлкен ұйым өз тұтынушылары өздерінің өнімдері мен қызметтері туралы не ойлайтынын білгісі келеді, нарықтағы жаңа мүмкіндіктердің қаншалықты жақсы екендігі және тағы басқалар.

Сауалнамалық зерттеулер жүргізу арқылы ұйым бірнеше сауалнама сұрақтарын қоя алады, тұтынушылар тобынан деректерді жинай алады және сандық нәтижелерге қол жеткізу үшін жиналған деректерді талдай алады. Бұл кез-келген зерттеу үшін мәліметтер жинаудың алғашқы қадамы.

Әдеттегідей, сауалнамалық зерттеулер бетпе-бет немесе телефон арқылы жүргізілді, сонымен қатар электронды пошта немесе әлеуметтік желілер сияқты желідегі мүмкіндіктердің ілгерілеуімен, сауалнамалық зерттеулер Интернеттегі орталарға да таралды.

Сауалнамалық зерттеудің екі түрі бар, оларды қолдағы уақытқа және қажетті мәліметтер түріне қарай таңдауға болады: Кросс-секциялық сауалнамалар және ұзақ мерзімді суреттеу

Кросс-секциялық сауалнамалар: Кросс-секциялық сауалнамалар - зерттеуші белгілі бір уақытта мақсатты топтың деректерін жинауға ниеттенген жағдайларда жүргізілетін сауалнама түрі. Зерттеушілер белгілі бір уақытта әртүрлі айнымалыларды бағалай алады. Сауалнаманың осы түрін қолдану арқылы алынған мәліметтер зерттеу үшін қарастырылатын айнымалыдан басқа барлық айнымалыдағы ұқсастықты бейнелейтін адамдардан тұрады. Зерттеу барысында бұл бір айнымалы өзгеріссіз қалады.

---

Кросс-секциялық сауалнамалар бөлшек сауда, ШОБ, денсаулық сақтау салаларында кеңінен танымал. Ақпарат өзгермелі экожүйенің параметрлерін өзгертпей жинақталады.

Зерттеулерде кросс-секциялық сауалнамалар әдісін қолдану арқылы бірнеше үлгілерді талдап, салыстыруға болады.

Зерттеулердің осы түрін қолдана отырып, бірнеше айнымалыларды бағалауға болады.

Кросс-секциялық зерттеудің жалғыз кемшілігі - айнымалылардың себеп-салдарлық байланысын орнату мүмкін емес, өйткені ол әдетте айнымалыларды белгілі бір уақытта бағалайды, бірақ уақыт аралығында емес.

Ұзақ мерзімді суреттеу: оның айырмашылығы оның жүргізілу уақыты күндер, айлар, жылдар немесе тіпті ондаған жылдар болуы мүмкін. Мысалы, 5 жастан асқан жасөспірімдердің сатып алу әдеттерінің өзгеруін талдауды жоспарлаған зерттеуші бірнеше жылдарды қамтыған зерттеулер жүргізеді.

2)Корреляциялық зерттеулер:

Корреляциялық зерттеу бір-бірімен тығыз байланысты екі субъектінің өзара байланысын және олардың екіншісіне қалай әсер ететінін және нәтижесінде қандай өзгерістер болатынын анықтау үшін жүргізіледі. Бұл зерттеу әдісі табиғи қатынастардың мәнін беру үшін жасалады және осы сандық зерттеу әдісін сәтті жүргізу үшін кемінде екі түрлі топ қажет. Әр түрлі аспектілерді ескерместен, екі топтың немесе субъектінің арасындағы байланыс орнатылуы керек.

Зерттеушілер бұл сандық зерттеу әдісін екі немесе одан да көп ауыспалы шамаларды математикалық талдау әдістерін қолдана отырып салыстырады.

Айнымалылар арасындағы заңдылықтар, қатынастар және тенденциялар олардың бастапқы орнатуларында болғандықтан жасалады. Осы айнымалылардың біреуінің екіншісіне әсері оның екі айнымалы арасындағы байланысты қалай өзгертетінімен бірге байқалады. Зерттеушілер қалаған нәтижеге қол жеткізу үшін айнымалылардың бірін басқаруға бейім.

Зерттеулерде тек корреляциялық зерттеулерге сүйене отырып, қорытынды жасауға болмайды. Себебі, кейде екі айнымалының өзара байланысы болса да, ол кездейсоқ байланыс болуы мүмкін.

3. 
   Себеп-салдар зерттеулер:
   

Бұл зерттеу әдісі негізінен салыстыру факторына байланысты. Квазиэксперименттік зерттеу деп те аталады, бұл сандық зерттеу әдісі зерттеушілер екі немесе одан да көп айнымалылар арасындағы себеп-салдар теңдеуін құру үшін қолданылады, мұнда бір айнымалысы басқа тәуелсіз айнымалыға тәуелді болады. Тәуелсіз айнымалы белгіленеді, бірақ басқарылмайды, оның тәуелді айнымалыға әсері байқалады. Бұл айнымалылар немесе топтар табиғи жиынтықта болғандықтан құрылуы керек. Тәуелді және тәуелсіз айнымалылар әрдайым топта болады, сондықтан барлық

---

факторларды ескере отырып, тұжырымдар мұқият жасалады.

Себеп- салдар зерттеу екі ауыспалы құрамды статистикалық талдаумен шектелмейді, бірақ әртүрлі өзгергіштер немесе топтар бірдей өзгерістердің әсерінен қалай өзгеретінін талдауға таралады. Бұл зерттеу екі немесе одан да көп ауыспалылар арасында болатын байланыс түріне қарамастан жүргізіледі. Осы сандық зерттеу әдісі арқылы алынған нәтижені нақты көрсету үшін статистикалық талдау қолданылады. Мысалы: темекінің жас өспірімге әсері.

3. 
   Эксперименттік зерттеулер: Эксперименттік зерттеулерде тұжырым дәлелдеу немесе жоққа шығару айналасында талдау жасалады. Бұл зерттеу әдісі жаратылыстану ғылымдарында көп қолданылады.
   

Эксперименттік зерттеуде бірнеше теория болуы мүмкін. Теория - бұл расталуы немесе жоққа шығарылатын мәлімдеме.

Мәлімдемені орнатқаннан кейін оның жарамды немесе жарамсыз екенін түсінуге күш салынады. Бұл сандық зерттеу әдісі негізінен жаратылыстану немесе әлеуметтік ғылымдарда қолданылады, өйткені дұрыс немесе бұрыс дәлелденуі керек әр түрлі тұжырымдар бар.

8.2 Зерттеудің сапалық әдістерінің мәні және түрлері

Сапалық зерттеу әдістері - бұл сөйлесу әдістерін қолдана отырып, мәліметтерді жинайтын әдістің бір түрі. Қатысушыларға ашық сұрақтар қойылады. Жиналған жауаптардың мәні не деген сұраққа жауап ізделінеді. Бұл әдіс зерттеушіге қатысушылардың не ойлайтынын түсінуге ғана емес, сонымен бірге белгілі бір жолмен не үшін ойлайтынына да көмектеседі. Сапалық әдістердің түрлеріне мыналар жатады:

• 
  Жеке сұхбат: бұл сұхбат белгілі бір уақытта бір қатысушымен өткізіледі. Бір-бірімен сұхбаттасу үшін сұрақтарды алдын-ала дайындау үшін зерттеуші қажет. Зерттеуші қатысушыға ең маңызды сұрақтарды ғана қояды. Сұхбаттың бұл түрі 20 минуттан жарты сағатқа дейін созылады. Осы уақыт ішінде зерттеуші қатысушылардың ішінен қорытынды жасау үшін мүмкіндігінше мазмұнды жауаптар жинайды.
  
• 
  Фокус-топтар: Фокус-топтар - бұл шамамен 6-10 қатысушыдан тұратын шағын топтар, олар әдетте осы тақырып бойынша маман болып табылады. Фокус-топқа модератор тағайындалады, ол топ мүшелері арасында пікірталасты жеңілдетеді. Фокус-топты жүргізудегі модератордың тәжірибесі маңызды рөл атқарады. Тәжірибелі модератор қатысушыларға зерттеуге байланысты ақпараттың үлкен көлемін жинауға көмектесетін дұрыс сұрақтар қою арқылы тексере алады.
  
• 
  Этнографиялық зерттеулер: Этнографиялық зерттеу - бұл зерттеудің басқа адамдардың табиғи ортасына ену қажеттілігіне байланысты адамдар өздерінің табиғи ортасында бақыланатын терең зерттеу нысаны. Географиялық орналасулар да шектеулер болуы мүмкін. Зерттеуші сұхбат жүргізудің орнына бір топ адамның өмірі мен күнделікті өмірін бастан кешіреді.
  
• 
  Мәтіндік талдау: мәтінді талдау басқа сапалық әдістерден біршама ерекшеленеді, өйткені кез-келген қол жетімді құжаттама нысаны арқылы сөздерді декодтау арқылы әлеуметтік құрылысты талдау үшін қолданылады. Зерттеуші құжаттар жазылған контекстті зерттейді және түсінеді, содан кейін одан мазмұнды тұжырым жасауға тырысады. Бүгінгі таңда зерттеушілер ой өрістерін түсіну үшін әлеуметтік медиа алаңындағы әрекеттерді бақылайды.
  
• 
  Кейс-стади: Кейс-стади бойынша зерттеу ұйымды немесе заңды тұлғаны зерттеу үшін қолданылады. Бұл әдіс қазіргі кездегі ең құнды нұсқалардың бірі болып табылады. Зерттеудің бұл түрі білім беру, философиялық зерттеулер және психологиялық зерттеулер сияқты салаларда қолданылады. Бұл әдіс зерттеуді және деректерді жинауға терең енуді қамтиды.
  

---