Файл: Лекция. Таырыбы оамны дамуындаы ылымны ролі жне ылыми зерттеулер Лекция масаты мен.docx

Оқытудың техникалық құралдары: интербелсенді тақта

Оқудың тәртібі, оқыту әдістері мен түрлері: баяндау, сұрақ-жауап, түсіндіру, шолу лекция

Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (сұрақтар) және оларды бағалаудағы ұпайлардың үлестірілуі:

1. 
   деңгейлі сұрақтар (20 ұпай)
   
   1. 
      Сапалық зерттеу әдістерінің мәні мен маңызын көрсетіңіз.
      
   2. 
      Сандық зерттеу әдістерінің мәні мен маңызын көрсетіңіз.
      
2. 
   деңгейлі сұрақтар (30 ұпай) 3. Сауалнама негізінде зерттеу әдісінің жолдарын талдаңыз.
   

4. 
   Фокус топ және жеке сұхбат арқылы зерттеу жүргізу артықшылықтарын талдаңыз. 3 деңгейлі сұрақтар (50 ұпай)
   
5. 
   Бірінші деңгейлі және екінші деңгейлі мәліметтерді жинау ерекшеліктерін анықтаңыз және мүмкіндіктерін бағалаңыз.
   

СӨЖ және ОСӨЖ тапсырмалары, олардың түрлері мен орындалуына қойылатын ұпайлардың үлестері:

• 
  Сандық зерттеудің методологиялық негіздері
  
• 
  Сапалық зерттеудің методологиялық негіздері
  
• 
  Сандық зерттеуді ұйымдастыру мәселелері
  
• 
  Сапалық зерттеуді ұйымдастыру мәселелері
  
• 
  Сандық зерттеу әдістерінің түрлері
  
• 
  Сапалық зерттеу әдістерінің түрлері
  

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі:

1. 
   Брайман, А. Әлеуметтік зерттеу әдістері: Оқулық.1-том. / ҚР Білім және ғылым министрлігі, ҚР жоғару оқу орындарының қауымдастығы. - Алматы: Полиграфкомбинат, 2014. - 584б.
   
2. 
   Брайман, А. Әлеуметтік зерттеу әдістері: Оқулық.2-том. / Ағыл. тіл. ауд. И.А. Баймұратова; ҚР Білім және ғылым министрлігі, ҚР жоғару оқу орындарының қауымдастығы. - 4-басылым - Алматы: ЖШС РПБК
   

"Дәуір", 2016. – 456 б.

3. 
   Бахтина И.Л., Лобут А.А., Мартюшов Л.Н. Методология и методы научного познания [Текст] : учебное пособие / И.Л. Бахтина , А.А.Лобут, Л.Н. Мартюшов,; Урал. гос. пед. ун – т. – Екатеринбург, 2016. – 119 с.
   
4. 
   Кузнецов И.Н. Научное исследование. Методика проведения и оформление. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К». 2014.-460с.
   

№ 9 Лекция тақырыбы: Зерттеу әдістемесі және бағдарламасы

Лекция мақсаты мен міндеттері: Ғылыми зерттеу әдісі, әдістемесі мен әдіснамасы, оның зерттеу процесінде орны мен маңызын көрсетіп, ерекшеліктері мен мазмұны жайлы ақпарат беру.

Лекция мазмұны

9.1 Ғылыми зерттеу әдістемесі оның мәні мен ерекшеліктері

9.2 Зерттеудің әдіснамалық негізін құрайтын бөліктері

9.3 Әдістер мен әдіснама

9.1 Ғылыми зерттеу әдістемесі

---

оның мәні мен ерекшеліктері

Ғылыми зерттеу әдістемесі зерттеу процесін жүргізу бойынша нұсқаулық

Ғылыми-зерттеу – бұл мақсатты білім, ұғымдар, заңдар мен теориялар түрінде пайда болатын оның нәтижелері. Ғылыми-зерттеулерді сипаттай отырып, оның келесі мүмкіндіктерін көрсетуге болады: міндеттілік, мақсаттылық процесс, саналы және анық белгіленген мақсаттар, осы мақсатқа қол жеткізу; шығармашылық, мәселелерді жаңа төсем үшін бастапқы идеяларды ұсыну, белгісіз әрекеттерді ашу, жаңа іздестірулерге бағытталған процесс.

Ғылыми-зерттеу жүйелілік түрде сипатталады: онда орналасқан, жүйе мен ғылыми-зерттеу процесінде және оның тізімделген нәтижелері; ол аяқталған қорытындылар жасауға қатаң және дәйекті қолдауға тән.

Зерттеу құралдарына түрлі процедуралар, әдістер, тәсілдер, методикалар, жүйелер мен методологиялар кіреді. Бұл түсініктер төмендегі логикалық қатарды құрайды.

---

Әдіс - зерттеу барысында белгілі бір қорытынды алуға бағытталған, бір немесе бірнеше метематикалық, немесе логикалық операциялардың теорияға немесе практикаға негізделген іс-әрекет түрі.

Процедура – белгілі бір операциялар жиынтығының орындалуын қамтамасыз ететін іс-әрекеттердің жиынтығы.

Тәсіл – күрделі әдіс болып табылады, ол зерттеу барысындағы бірнеше нысаналы әдістердің жиынтығы.

Әдістеме (методика) – бір нәрсені үйретудің бір немесе бірнеше әдістер жиынтығына негізделген зерттеу жолдары, немесе олардың жиынтығына негізделген әдістер.

Әдіснама (методология) - зерттеу әдістері, жүйелері мен тәсілдері жөніндегі білім мен ғылым жиынтығы.

Жүйе – күрделі құбылыстар мен процестерді зерттеу үшін қажетті бір бірімен байланысты техникалық құралдар мен методикалардың жиынтығы.

Ғылыми зерттеу пәні теориясы жеке құбылыс ретінде нақты жағдай жиынтығы емес, ұқсас құбылыстар мен жағдайларды тұтас қолдайды.

Ғылыми-теориялық зерттеулер мақсаты құбылыстың осы түрін жетілдіре жеке құбылыстардың бірқатар ортақ заңдарын ашу, табу, жұмыс істеу үшін жасалған дереу міндеттерін пайдалану, яғни, олардың терең мәнін ашу болып табылады.

Ғылыми-теориялық зерттеулердің негізгі құралдарына мыналар қолданылады: ғылыми әдістер жүйесінің жиынтығы, толық және негізделген деректер; бір-бірімен байланысты қатаң терминдер және ғылым ерекше тілін қалыптастыруда анықталған ұғымдардың жиынтығы.

Зерттеу нәтижелері - ғылыми еңбектер көрінісінен кейін тәжірибеде қолданылатын кешенді бағалауда енгізілген кейін танымдық процесін қорытындылауда ескерілетін ережелер.

9.2 Зерттеудің әдіснамалық негізін құрайтын бөліктері

Зерттеудің әдіснамасы негізінен зерттеуге байланысты мәселелерді шешуге бағытталады. Ғылымда зерттеудің әдіснамалық негізін құрайтын бөліктерді негізгі 6 бөлікке бөліп қарастырса болады (Buckley et al. (1976).

Оның I және II бөліктері проблеманы табуға байланысты болса, ал III-VI бөлімдері проблеманы шешуге қатысты. Олар келесідей(Сурет-9.1): I. Мәселені анықтау (Problem Finding)

2. 
   Зерттеу мәселесі (Research Problem)
   
3. 
   Зерттеу режимі (Research Mode)
   
4. 
   Зерттеу стратегиясы (Research Strategy)
   
5. 
   Формальды әдістер
   
6. 
   Формальды емес әдістер
   

Сурет 9.1 Зерттеудің әдіснамалық негізін құраушы бөліктерінің байланыс үлгісі [5]

---

I. Мәселені анықтау (Problem Finding) - бұл зерттеудің әдіснамалық бөлімі проблеманы немесе мәселені анықтауға бағытталған екі тәсілдер жиынтығынан құралады: формалды тәсілдер және формалды емес тәсілдер. Формалды тәсілдерге ресми танылған тәсілдер жатады, олар:

Алдын-ала зерттеу тәсілі (Prior research) - теорияның пайда болуына әкелетін индуктивті фактілерді табу және дедуктивті теорияны сынау арқылы жүзеге асады.

Аналогтық әдіс (Analog method) – бұл әдісте бір саладағы зерттеу сұрақтарын қалыптастыру үшін бір проблемалық аймақта алған білімді пайдалану жүзеге асады. Яғни аналог ол тек бір немесе дара мәселеге бағытталуды білдіреді.

Жаңарту (Renovation) - теорияның ақаулы компоненттерін жаңасына ауыстыру. Бұл құрылымдық талдауды, яғни жүйенің ақаулы бөлігін табу үшін диагноз қоюды қажет етеді.

Диалектикалық әдіс (Dialectic method) – мәселенің даму заңдылықтары негізінде қолданыстағы теорияны жоққа шығаруға, нақтылауға немесе жоюға қарсы даму жоспарларын құру әдісі. Яғни бұл әдісте теорияға қарсы қарама-қайшылықтарды анықтайсыз және оны алдын алу бойынша даму жоспарларын құрасыз.

Экстраполяция (Extrapolation) - болашаққа тұрақты тенденциялар негізінде кеңейту немесе болжам жасау әдісі. Мысалы соңғы 10 жылдық мәліметтер негізінде, математикалық функция құру арқылы, алдағы 3-5 жылға болжам жасауға болады.

Тератологиялық талдау (Teratological analysis) - экстраполяцияға ұқсас, бірақ тұрақсыз үрдістерді немесе күтпеген болашақтарды қамтиды. Яғни бұл болжамдау әдісінде тенденциялар мен қатар табиғи болуы мүмкін ақаулар да ескеріледі.

Морфология әдісі (Morphology) - күрделі немесе комплекстік проблемаларды шешу үшін комбинациялық мүмкіндіктерді формализациялау әдісі. Бұл әдіс күрделі мәселені шешу үшін бірнеше әдістерді біріктіруге және құрылысы мен формасын зерттеуге бағытталады.

Бөліну - проблемаларды құрамдас бөліктерге бөлу. Яғни мәселені бөліп қарастыру арқылы оны жеке жеке бөлшектерін зерттеу әдісі.

Дихотомия - мәселені иә немесе жоқ деп жауап беруге болатын сұрақтарға бөлу. Оған мысал ретінде ағындық диаграмма, желілік талдау, алгоритмдер және компьютерлік бағдарламалау жатады.

Агрегация - зерттеу нәтижелерін жинақтап, оларды күрделі мәселелерге қолдану. Мысалы - енгізу нәтижелерін талдауды, пайдалылық теориясын және мотивациялық теорияны басқару тиімділігін өлшеуге қолдану.

Формалды емес тәсілдер ресми емес түрде қолданылуы мүмкін:

---

Болжам жасау әдісі (conjecture)- бұл түйсікке немесе интуицияға негізделген мәселені анықтау әдісі.

Феноменология әдісі – феномен немесе ерекше құбылыс тудыруына негізделген зерттеу проблемаларын анықтау әдісі, мысалы, компьютерлер, конгломераттар, экологизм, т.б.

Консенсус - проблема бар деген топтық келісім немесе ортақ шешім.

Тәжірибелік - Мәселенің қайталануын болдырмау тәсілдерін іздестіру, мысалы, сот процестері, өтімділік мәселесі, тұтынушы шағымдары.

II. Зерттеумәселесі (Research problem)

Зерттеу мәселесіне қойылатын міндет келесідей, ол ең алдымен:

1. 
   дұрыс анықталуы керек,
   
2. 
   шешілуі мүмкін мәселелер қойылу керек,
   
3. 
   шешім қоршаған ортаға қолданыла алатындай етіп жасалған ортамен қисынды түрде байланыстырылуы керек
   
4. 
   бұрыннан бар білім деңгейімен тексерілген, яғни бұрын шешілмеген мәселе болуы керек,
   
5. 
   қоғамның дамуына әлеуетті елеулі үлесі бар болуы керек.
   

Зерттеу мәселесін анықтаудағы төмендегі кемшіліктер алдын алынуы керек:

• 
  мәселені дұрыс көрсетпеу;
  
• 
  нормативті сипаттаманы шатастыру қателіктері;
  
• 
  өткен немесе болашақ проблемаларды қазіргі кезде қолдану;
  
• 
  зерттеу жұмыстарында студенттерді іскер адамдардың мінез-құлқын зерттеу үшін пайдалану;
  
• 
  шешілмейтін мәселені анықтау, мысалы, «кәсіпкерлер проблемаларын қалай шешеді» деген сияқты қате зерттеу мәселесі.
  

III. Зерттеурежимі (Research Mode)

Зерттеуші әдістердің салдарын түсіну үшін олардың қандай режимде екенін білу қажет. Зерттеу екі түрлі режимі бар олар: индукция және дедукцияға негізделген зерттеу режимі.

Индукция режимінде: теорияны қалыптастыру процесі жүреді, жеке бөліктерден немсе фактілерден жалпылауға дейін жүреді.

Индукция режимінде келесідей сұрақтарға жауап ізделінеді, мысалы, қайда, кім, неге, қалай және не? Бұл жерде ең бастысы субъективті, яғни тек өз теорияларыңыз бен пікірлеріңізге негізделген теориялардан аулақ болыңыз.

Дедукция режимінде: теорияны тестілеу процесі жүреді, теориядан гипотезаны тестілеу жүреді, яғни жалпыдан нақтыға дейін.

Дедукция режимінде келесідей сұрақтарға жауап ізделінеді: «ол жұмыс істей ме?», «бұл жақсы идея ма?», «адамдар қалай ойлайды?», «ол жақсы жұмыс жасайды ма, жоқ па?», «біз мұны істесек, ол бола ма?».

IV. Зерттеустратегиясы (Research Strategy)

Зерттеу әдістемесі теорияны құру немесе проблемаларды шешу кезінде қолданылатын стратегиялардан тұрады.

---