Файл: Лекция. Таырыбы оамны дамуындаы ылымны ролі жне ылыми зерттеулер Лекция масаты мен.docx

Зерттеу стратегиясы - деректердің сипатына, деректерді алу процесіне және генерациялау немесе сынау теориясына деген көзқарасымызды білдіреді. Зерттеу стратегияларына келесілер жатады:

1)пікір жинау стратегиялары;

2)эмпирикалық зерттеу; 3)мұрағаттық зерттеу;

4)аналитикалық зерттеу.

1)Пікір жинау стратегиялары – ол жеке тұлғалардың немесе топтардың пікірлерін немесе бағалауларын қамтиды. Бұл стратегияда нақты фактілерге тікелей бақылау болмайды және келесідей пікір жинау әдістері қолданылады: сауалнамалар, сұхбаттар, делфи әдісі (топтық пікірлер жинау әдісі) және ми шабуылы.

2)Эмпирикалық зерттеу стратегиясы – бұл процесті бақылау немесе тәжірибеге негізделген стратегия. Ол фактілерге тікелей қол жеткізу арқылы жүзеге асырылады. Бұл стратегияда зерттеуші құбылыстарды бастан кешіреді немесе оқиғаларға куә болады. Бұл стратегия мыналарды қамтиды:

Кейстік (жеке жағдайды) зерттеу – бұл жеке бір оқиға немесе жағдайды зерттеуді қамтиды.

Салалық зерттеу – бір саланы қамтыған тәжірибелік зерттеу. Бұл зерттеуде деректерді жинау мен талдаудың құрылымы мен әдісі арнайы алдын ала белгіленеді.

Зертханалық зерттеу – арнайы ортада эксперименттік жобалау мен бақылау жүргізуді қамтиды. Мысалы: модель құру.

3)Мұрағаттық зерттеу – бұл зерттеу жазылған немесе құжат түріндегі фактілер мен мәліметтерге негізделеді. Мұрағаттық зерттеу мыналарды қамтиды:

Бастапқы деректер - түпнұсқа немесе оригинал құжаттар, мысалы, шот-фактуралар, сатып алуға тапсырыс.

Қосымша деректер - бұл журналдар, кітаптар, қаржылық есептер.

Физикалық деректер – мысалы саусақ іздері, топырақтың эрозиясы, қандағы қанттың құрамының өзгеру деректері және т.б. Физикалық деректерді анықтаудың техникалық құралдарына: сканерлеу, байқау, іріктеу және мазмұнды талдау, яғни жазбаша немесе ауызша байланысты бағалаудың ресми әдістері жатады.

4)Аналитикалық зерттеу – бұл зерттеушінің ішкі логикасына негізделген стратегиясы. Ол индуктивті және дедуктивті аргументтеуден тұрады.

Индуктивті аргумент - нақтыдан жалпыға, толық емес мәліметтерден жалпылау немесе жеткіліксіз дәлелдерден қорытынды шығаруды қамтиды. Оның ережелері: келісім, айырмашылық, бірлескен келісім және айырмашылық, қалдықтар және қатарлас өзгерулер (яғни, корреляцияланған) болуы мүмкін.

---

Дедуктивті аргумент - жалпыдан нақтыға дейін. Бұл жерде силлогизмді қолданса болады, яғни субъективті жүйедегі кесімді екі пікірден жаңа үшінші тұжырым шығару.

V. Формальды әдістерге мыналар жатады: математикалық логика, математикалық модельдеу, ұйымдастырудың формальды әдістері (схема, желілік талдау, шешім қабылдау ағаштары, алгоритмдер және эвристика).

VI.Формалды емес әдістерге: философиялық дәлел, сценарий, диалектика (толық әзірленген дәлел және қарсы дәлел), дихотомиялық әдіс (иә немесе жоқ) және тератологиялық әдіс (гипотезаларды ұтымдылық шегінен тыс тұжырымдау) жатады.

9.3 Әдістер мен әдіснама

Ғылыми әдіс — жалпы ғылыми зерттеу аясындағы қолданылатын әдістердің жиынтығы. Осыған қоса әрбір ғылым саласы тек қана арнаулы объектіге ғана емес, сол объектіге сәйкес арнаулы әдіске де ие болады.

Адам қызметі бірқатар факторлардан анықталады, бірақ оның соңғы нәтижесі адамның (пән) әрекет бойынша немесе (объект) ол бағытталған деп, сонымен қатар осы процеске тәуелді емес қандай әдістер, тәсілдер жасалғанын, сол уақытта қолданылғанын білдіреді. Бұл әдіс проблема болып табылады.

Әдісі (Method) (грек. - Білу жолы) «ештеңе істемеу жолы» кез келген нысанда тұлғаның жолын көрсетеді. Әдіс қазіргі заманғы мағынада нормативтік құқықтық т.б. ұсынымдар, суреттер және ескертулер жүйесі, бір нәрсе жасау үшін қандай да нұсқау «әдістемесі» термині екі негізгі мағынаға ие:

1) осы немесе негізгі қызмет саладағы жүйенің жүйе танушылық әдістері

(ғылым, саясат, өнер және т.б. пайдаланылатын әдістер); 2) ілім, әдістің жалпы теориясы, іс-әрекет теориясы.

Әдістің негізгі функциясы - ішкі ұйымдастыру және білімді немесе объектінің практикалық трансформациялау процесін реттеу. Сондықтан (бір немесе өзге нысанда) нақты тәсіл ережелері, практика әдістері, білім мен ісқимыл стандарттарының жиынтығына дейін төмендейді.

Кез келген әдістің негізгі мақсаты - тиісті нұсқауларға (талаптар, нұсқаулар және т.б.) негізделген белгілі бір танымдық және практикалық проблемаларды оңтайлы жұмыс істеуі және дамуы нысандардың табысты ерекшеліктерін қамтамасыз ету.

Әдістің жалпы теориясы ретінде ғылым мен адам қызметінің басқа да түрлерінен құрылған әдістері, құралдары мен әдістерін қорыту және дамыту қажеттігінен табылған әдіснама.

Әдіснама (Methodology) — әдістер туралы ілім, әдістер теориясы, зерттеліп отырған объекті жөніндегі мәліметтерді және жаңалықтарды бірізге келтіру тәсілдерінің жүйесі. Ғылыми әдістің негізгі мақсаты — объективтік ақиқатты aшy. Зерттеудің нәтижесі де, оған апаратын жол да, әдіс те ақиқат болуы қажет.

---

Әдіснаманын негізінде белгілі бір білімдер (ұғымдар, заңдылықтар) жүйесі жатады. Әдіснаманың ақиқаттығы оның негізінде жатқан теорияның ақиқаттығына байланысты. Ғылыми әдіснаманың дұрыс құрылған теорияға негізделгендіктен, қате болуы мүмкін емес. Дегенмен, объектіні тану кезінде әдіснаманы қолдануда қателік болуы мүмкін. Әдіс пәннің ерекшелігі арқылы анықталғанымен, олар бір-бірімен қарама-қарсылықта болады. Пән мен әдістің бірлігі қарама-қайшылықтардың бірлігі болып табылады. Әдіс зерттелетін пәннің ішкі заңдылықтарын біртіндеп қарау арқылы ғана ашады. Әдіс пен пәннің толық сәйкес келуі субъектінің объектіге біртіндеп жақындауы нәтижесінде болуы мүмкін. Әдіснама ғылыми-танымдық ісәрекеттің формасы мен әдістері, әдістемелер бірлігі мен байланысының теориялық негіздеулері туралы ілім. Ғылым әдіснамасы зерттеу компоненттеріне (объектігі, затқа, мақсатқа және зерттеу мәселелеріне) сипаттама береді.

Ғылыми таным әдіснамасының мәні – ол ғылыми білімнің барлық көлемін жүйелеуге мүмкіндік береді және зерттеудің келесі тиімді бағыттарын әзірлеуге мүмкіндік береді. Ғылыми таным әдіснамасының негізгі міндеті – ғылымның дамуы жетістіктерін тәжірибелік мақсатта пайдалануға мүмкіндік беретін жинақталған ғылыми білімнің синтезі. Әдіснама әдістерді, құралдарды және тәсілдерді зерттейді, оның көмегі арқылы білімнің әртүрлі жүйесі жинақталып, құрылады. Әдіснамалық аппарат:

• 
  ғылыми зерттеуді ұйымдастыру және жүргізу принциптері;
  
• 
  ғылыми зерттеу әдістері мен оның стратегиясынанықтау әдістері;
  
• 
  ғылыми аппарат: ғылыми зерттеудің ұғымдық-категориялық негізі (өзектілігі, ғылыми жаңалығы, эвристикалық құндылығы, практикалық мәні, проблемтикасы, объект, зат, гипотеза, мақсат және міндет). Таным әдіснамасының негізгі принциптері:
  
• 
  өзара келісілген болып табылатын теориялар мен тәжірибелер бірлігінің принципі;
  
• 
  осы және басқа құбылыстардың барлық факторларының есебін қажет ететін объективтілік принципі;
  
• 
  объективтік процесстер мен нақты тәсілдердің маңызды жағы мен заңдылықтарын көрсететін нақтылық принципі;
  
• 
  ғылыми білімді таным объектісінің айырмашылықтары, сандық және сапалық өзгешеліктерін бейнелейтін ғылыми білімді қалыптастырудан тұратын даму принципі;
  
• 
  қатынастар мен олардың арасындағы байланыс есебінен құбылыстың шарттылығын қажет ететін заңдылықтар принципі.
  

Сонымен қатар әдіснамалық анализдің әртүрлі деңгейі бар, көбінесе:

---

• 
  динамикалық деңгей: ғылым нәтижелерінің дүниетанымдық интерпретациясы, ғылыми ойлаудың формалары
  

мен әдістерін, оның категориялық бағытын сараптайды;

• 
  статистикалық деңгей: жалпы ғылыми сипатқа ие
  

зерттеудің принциптері, бағыттары, формалары;

• 
  аналитикалық-синтетикалық деңгей, яғни нақтығылыми әдіснама – осы және басқа ғылым саласында қолданылатын зерттеудің әдістері мен принциптерінің жиынтығы;
  
• 
  пәндік деңгей, яғни пәндік әдіснама – зерттеу әдістері мен принциптерінің жиынтығы тәріздес, ол ғылымның нақты саласында немесе ғылымдар тоғысқан ғылыми пәнде қолданылады; ғылыми пән ғылыми білімді ұйымдастырудың негізгі формасы болып табылады.
  
• 
  пәнаралық деңгей – ғылыми ізденістің логикасына сәйкес әртүрлі ғылымдардың өзара әсерлесу шеңбері болатын пәнаралық кешенді зерттеудің әдіснамасы.
  

Әдіснамамен бірге ғылыми танымның негізгі элементі – ғылыми зерттеудің логикасы болып табылады, ол яғни ғылыми ізденісте белгілі бір жолды түсінеді. Ғылыми зерттеу белгілі сатылардың логикалық реттілігін қажет етеді, оның негізін рационалды ойлау құрайды.

Теория мен әдістің негізгі айырмашылықтары төмендегідей:

• 
  теория - алдыңғы қызметтің нәтижесі, әдісі – бастапқы және кейінгі орналастыру нүктесі;
  
• 
  теорияның негізгі функциялары - түсіндіру және болжау (шындықты, заңын, себебін, және т.б. табу үшін), әдіс - реттеу және бағдар қызметі;
  
• 
  теориясы - сипатын көрсететін тамаша образдар жүйесі, нысанның заңдары, әдіс - одан әрі оқу және өзгерту құралы ретінде әрекет нормалары мен ережелердің жүйесі;
  
• 
  теория мәселені шешуге бағытталған - оның ғылыми-зерттеу және айырбастау жолдары мен тетіктерін анықтау үшін осы объект, әдіс болып табылады.
  

---

Оқытудың техникалық құралдары: интербелсенді тақта

Оқудың тәртібі, оқыту әдістері мен түрлері: баяндау, сұрақ-жауап, түсіндіру, шолу лекция

Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (сұрақтар) және оларды бағалаудағы ұпайлардың үлестірілуі:

1. 
   деңгейлі сұрақтар (20 ұпай)
   
   1. 
      Ғылыми әдістер мен әдіснаманың мәні мен маңызын ашып көрсетіңіз.
      
   2. 
      Теория мен әдістің негізгі айырмашылықтарын көрсетіңіз.
      
2. 
   деңгейлі сұрақтар (30 ұпай)
   
   1. 
      Таным әдіснамасының негізгі принциптерін талдаңыз.
      
   2. 
      Зерттеудің әдіснамалық негізін құрайтын бөліктерін тізімдеп жазыңыз және талдаңыз.
      
3. 
   деңгейлі сұрақтар (50 ұпай)
   
   1. 
      Зерттеу мәселесіне қойылатын негізгі міндеттерді анықтаңыз және мүмкіндіктерін бағалаңыз.
      

СӨЖ және ОСӨЖ тапсырмалары, олардың түрлері мен орындалуына қойылатын ұпайлардың үлестері:

СӨЖ тапсырмалары:

• 
  Ғылыми зерттеудің методологиялық негіздері
  
• 
  Зерттеу мәселелерін анықтау жолдары
  
• 
  Зерттеу стратегиясы
  
• 
  Пікір жинау стратегиялары
  
• 
  Сауалнама ұйымдастыру кезеңдері
  
• 
  Эмпирикалық зерттеу стратегиясы
  
• 
  Салалық зерттеулер
  
• 
  Зертханалық зерттеу ерекшеліктері
  

ОСӨЖ тапсырмалары:

• 
  Ерекше зерттеу әдістерінің артықшылықтары мен кемшіліктері (пікір талас)
  

Пайдаланылатын әдебиеттер тізімі:

1. 
   Брайман, А. Әлеуметтік зерттеу әдістері: Оқулық.1-том. / ҚР Білім және ғылым министрлігі, ҚР жоғару оқу орындарының қауымдастығы. - Алматы: Полиграфкомбинат, 2014. - 584б.
   
2. 
   Брайман, А. Әлеуметтік зерттеу әдістері: Оқулық.2-том. / Ағыл. тіл. ауд. И.А. Баймұратова; ҚР Білім және ғылым министрлігі, ҚР жоғару оқу орындарының қауымдастығы. - 4-басылым - Алматы: ЖШС РПБК
   

"Дәуір", 2016. – 456 б.

3. 
   Бахтина И.Л., Лобут А.А., Мартюшов Л.Н. Методология и методы научного познания [Текст] : учебное пособие / И.Л. Бахтина , А.А.Лобут, Л.Н. Мартюшов,; Урал. гос. пед. ун – т. – Екатеринбург, 2016. – 119 с.
   
4. 
   Кузнецов И.Н. Научное исследование. Методика проведения и оформление. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К». 2014.-460с.
   
5. 
   Buckley, J. W., M. H. Buckley and H. Chiang. 1976. Research Methodology & Business Decisions. National Association of Accountants
   

№ 10 Лекция тақырыбы: Зерттеу мақсаты, міндеттері және гипотезалары

Лекция мақсаты мен міндеттері: Ғылыми зерттеу мақсаты, міндеттерімен гипотезаларын құрастыру процесін сипаттау, нақты мысалдар негізінде тиімді жолдарын көрсету, оның зерттеу процесінде орны мен маңызын көрсетіп, ерекшеліктерімен мазмұны жайлы ақпарат беру.

---