Файл: Лекция. Таырыбы оамны дамуындаы ылымны ролі жне ылыми зерттеулер Лекция масаты мен.docx

Лекция мазмұны

10.1 Ғылыми зерттеу мақсатын анықтау мәні мен SMART мақсат ерекшеліктері

10.2 Зерттеу мақсатына сәкес міндеттердің қойылымы

10.3 Гипотезаларды құрастыру және тексеру

10.1Ғылыми зерттеу мақсатын анықтау мәні мен SMART мақсат ерекшеліктері

Жалпы ғылымның мақсаты – адмзат дамуына қажетті сенімді және дәлелді ақпарттар жиынтығын қалыптастыру. Абай Құнанбаевтың өлеңінде «Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан» делінгендей әрбір ғалым ғылымға бір кірпіш болсада мықты кірпіш қалағаны дұрыс. Мысалы, парсы математигі, астрономы, ақын, философы Омар Хайям айтқандай: «Алда үлкен жетістіктер туралы армандағаннан! Өзіңді игере алсаң, биіктерге жетерсің» деген. Бұл сөздерден жету мүмкін емес мақсаттар қойғаннан, жетуге болатын мақсаттар қою қажеттігін түсінуге болады.

Ғылыми зерттеу жұмысы көптеген сатылардан тұратын, кейде бұл сатылар бірнеше мәрте қайталануы мүмкін іс-әрекеттерден тұрады. Егер де зерттеу тақырыбы дұрыс анықталып, мәселе өзекті екендігіне көз жеткізілсе, келесі қадам зерттеу мақсатын анықтау және сол мақсатқа қол жеткізу үшін зерттеуші өз алдына бірнеше міндеттер қою қажет.

Көптеген зертеушілер ғылыми-зерттеуді өздерін қызықтыратын басты идеядан бастайды. Яғни, зерттеу мәселесі ғылыми-зерттеу жұмысының мақсатын және міндеттерін анықтауға бағыттайды.

Мақсат қою адамның кез-келген іс-әрекетінің ең маңызды сипаты екені белгілі. Ал зерттеулерде мақсат қою - зерттелетін мәселе тұрғысынан нақты шындықты қалыптасқан жағдайдан жаңа жағдайға, қажетті күйге немесе қалаған болашаққа айналдыру жолдары бойынша ең оңтайлы және таңдаулы бағытты білдіреді.

Сонымен, зерттеудің мақсаты - ғылыми ізденістің жалпы қорытындысы немесе аралық нәтижелері туралы ақылға қонымды идеяның жүзеге асырылу бағыты. Шын мәнінде мақсатта - зерттеудің негізгі себебі көрініс табады. Сондықтан мақсатты қысқаша, дәл және мағыналық тұрғыдан өте сыйымды әрі қарапайым тұжырымдау керек. Әдетте, мақсатты анықтау зерттеушіге өзінің ғылыми жұмысының атауын, тақырыбын нақтылауға мүмкіндік береді.

Сондықтан, диссертациялардағы зерттеу мақсаты ретінде зерттеу нәтижесінде алынуы тиіс ғылыми нәтиже, әдетте, ең жалпыланған түрде тұжырымдалуы тиіс. Мысалы, А.Новиковтың әртүрлі диссертациялық кеңестерде қорғалған жүзден астам кандидаттық диссертацияларының материалдарын талдау диссертациялық зерттеудің барлық немесе аз дұрыс тұжырымдалған мақсаттары бір параграфта тізімделуге болатын тұжырымдардың өте аз санына дейін азайтылғандығын көрсетеді.

---

Мақсаттарды құрастыру бойынша А.Новиковтың үлгілік жинақтарын келесідей тізімдесе болады[6]:

• 
  _ _ _ _ _ _ (бір нәрсенің) қалыптасуының (тәрбиелеудің, дамытудың)
  

педагогикалық немесе ғылыми-әдістемелік (ұйымдастырушылық-

педагогикалық, әлеуметтік-педагогикалық және т.б.) негіздерін дамыту;

• 
  _ _ _ _ _ _ (бір нәрсені) қалыптастырудың (тәрбиелеудің, дамытудың) педагогикалық (дидактикалық, әдіснамалық) шарттарын (алғышарттары мен шарттарын) сәйкестендіру, негіздеу және эксперименталды тексеру ...;
  
• 
  _ _ _ _ _ _ (бір құбылыстың немесе феноменнің) мазмұнын, формаларын, әдістері мен құралдарын негіздеу ...;
  
• 
  _ _ _ _ _ _ (бір құбылыстың немесе феноменнің) қалыптастыру әдістемесін (әдіснамалық жүйені) немесе, мысалы, көрнекі құралдар жүйесін _ _ _ _ _ _ (қалай? Қашан? Не үшін?) қолдану әдісін жасау;
  
• 
  педагогикалық (дидактикалық) құралдарды (құралдар жүйесін) анықтау және дамыту ...
  
• 
  тек оқу құралдары мағынасында ғана емес - оқу құралдары, TSO және т.б .;
  
• 
  _ _ _ _ _ _ (бір нәрсенің) теориялық моделін жасау; немесе - талаптарды, критерийлерді әзірлеу; немесе педагогикалық негіздеме, мысалы мақсат, «Студенттердің ойын арқылы танымдық белсенділігін арттырудың теориялық моделін жасау» .
  

Сонымен қатар зерттеу мақсаттары белгілі талаптарға сәйкес болуы керек.

SMART мақсаттар - бұл құрылым мен тартылуға мүмкіндік беретін параметрлер бойынша қойылған мақсаттар мен міндеттердің жиынтығы. SMART мақсат қою нақты кезеңдерге және қойылған мақсаттарға жетудің болжамды уақыт кестесімен белгілі бір мақсатқа тексерілетін траекторияны жасайды. SMART - бұл қысқартылған сөз:

• 
  S – ерекше (Specific)
  
• 
  М – өлшенетін (Measurable)
  
• 
  А - қол жетімді (Achievable)
  
• 
  R – сәйкес (Relevant)
  
• 
  T- уақытқа негізделген (Time-based)
  

10.2 Зерттеу мақсатына сәкес міндеттердің қойылымы

Зерттеудің қисындылығын көрсете отырып, ғалым бірқатар жеке зерттеу міндеттерін тұжырымдайды, олар мақсатқа жету үшін не істеу керектігі туралы түсінік беруі қажет. Мұндай міндеттерді немесе тапсырмаларды салыстырмалы түрде аз дегенде бес-алтыдан бөлу ұсынылады.

Мысалы, В.П. Давыдов бойынша: Бірінші міндет, әдетте, зерттелетін объектінің мәнін, табиғатын, құрылымын анықтауға, нақтылауға, тереңдетуге, әдістемелік негіздеуге және т.б. байланысты;

---

екіншісі - зерттеу объектісінің нақты жағдайын, оның даму динамикасы мен ішкі қайшылықтарын талдау; үшіншісі - оны түрлендіру әдістерімен, экспериментальды тексеру; төртіншісі - тиімділікті арттыру жолдары мен құралдарын анықтаумен, зерттелетін құбылысты, процесті жетілдірумен, яғни жұмыстың қолданбалы аспектілерімен, бесіншісі - зерттелетін объектінің даму болжамымен немесе практикалық ұсыныстарды әзірлеумен байланысты болуы қажет.

Сонымен қатар, В.И. Загвязинский, психологиялық-педагогикалық зерттеулерде үш топ міндеттерін бөліп алған дұрыс көреді. Көбінесе міндеттер топтарының біріншісі - тарихи және диагностикалық - мәселенің тарихы мен қазіргі жағдайын зерттеуге, тұжырымдамаларды анықтауға немесе нақтылауға, зерттеудің жалпы ғылыми және психологиялықпедагогикалық негіздеріне; екіншісі - міндеттердің теориялық-модельдеу тобы - зерттелетін құрылым, мән, факторлар, құрылым моделі, функциялары мен оны түрлендіру әдістері туралы; үшіншісі - іс жүзінде өзгермелі міндеттер тобы - педагогикалық процесті ұтымды ұйымдастырудың әдістері, әдістері мен құралдарын жасау және қолдану, оны ұсынылатын қайта құру, сонымен қатар практикалық ұсыныстарды әзірлеу. Ұсынылған тәсілдер бірбіріне қайшы келмейді, тек ғылыми проблемаларды анықтауға ұсынылған зерттеудің логикасына, оның объектісіне, тақырыбына және мақсатына негізделген қатаң түрде қарау керек екендігін баса айтады.

10.3Гипотезаларды құрастыру және тексеру

Ғылыми білімді дамыту әдістерінің бірі, сонымен қатар теорияның құрылымдық элементтері гипотеза – яғни болжамы маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Онда бірқатар фактілер негізінде объектінің, құбылыстың байланысы немесе себептері туралы қорытынды жасалады және бұл тұжырым толық дәлелденген деп санала алмайды. Гипотеза ғылыми зерттеу барысында дәлелденуі немесе теріске шығарылуы керек.

Демек, зерттеу гипотезасы - бұл ғылыми негізделген болжам, оның барысы мен нәтижесін болжау. Грек тілінде hypothesis - гипотеза - «негіз, болжам» деген ұғымды білдіреді.

Гипотеза - бұл кез-келген құбылыстың себептерін, дәлелденген болжамды, ғылыми негізі, танымдық іс-әрекет әдісі бар әлі сенімді дәлелденбеген түсіндіруді білдіреді.

---

Зерттеу барысында Гипотеза құру қажеттілігі: Егер болжам алдынала ғылыми негізделген нұсқаулық ретінде дамыған болса, ғылыми гипотеза зерттеу экспериментке негізделген жағдайларда әрдайым қажет. Ол жинақталған нақты материалды жалпылау нәтижесінде туындайды, жаңа теориялық тұжырымдаманың қалыптасуына, ғылыми білімді жүйелеуге, жаңа ғылыми теория қабылданбастан немесе оған негізделмегенге дейін жаңа фактілердің жиналуына белсенді әсер етеді.

Демек, гипотеза құбылыстың себептік байланыстарын түсіндіру қажет болған жағдайда міндетті болып табылады.

Гипотезаның құрылымын қарапайым және күрделі деп бөлуге болады:

Қарапайым гипотеза - функционалдық тұрғыдан сипаттамалық және түсіндірмелі деп жіктеуге болады: қарапайым сипаттамалық гипотеза кейбіреулері зерттелген құбылыстарды жинақтайды, олардың байланысының жалпы формаларын сипаттайды; қарапайым түсіндірмелі гипотеза – ол белгілі бір факторлар мен жағдайлардың ықтимал салдарын, яғни, нәтижесінде осы нәтиже алынған жағдайларды ашады.

Күрделі гипотезалар бірнеше қарапайым гипотезаларды біріктіруі мүмкін және олардың құрылымына зерттелген құбылыстардың сипаттамасын және себеп-салдар байланыстарының түсіндірмелерін қосады.

Осы функциялардан басқа, ғылым зерттеу құрылымын да болжауы керек, гипотезаның құрылымы үш бөліктен тұрады, оның ішінде:

а) мәлімдеме;

б) болжам;

в) ғылыми негіздеу.

Мысалы, «егер сіз осыны жасасаңыз, онда білім беру процесі болады, өйткені келесі заңдар бар: біріншіден ... екіншіден ... үшіншіден ...»

Гипотезаны құрудың бірнеше кезеңдерін ажырата аламыз: Бастапқыда зерттеуші проблемалық жағдайдың пайда болуын анықтайды, әйгілі әдістер мен ғылыми зерттеулердің құралдарын қолдана отырып, жаңа құбылыстың себептерін түсіндірудің мүмкін еместігін дәлелдейді, жаңа құбылыстарды жан-жақты зерттейді, осы құбылыстың ықтимал себебі туралы ғылыми гипотезаны тұжырымдайды және болжамды себептен логикалық түрде болатын салдарды анықтайды. Соңғы кезеңде осы салдардың шындық фактілеріне сәйкестігін эксперименттік тексеру жүреді, яғни гипотеза алынған нәтижелер нақты фактілерге сәйкес келе бастаған кезде ғана дұрыс деп танылады.

Гипотеза тесттері: Гипотеза тесттері алға қойылған бір пікірді дәлелдеу немесе жоққа шығару қызметін атқарады.

---

H₀: Гипотеза - дәлелдеуді қажет ететін болжам немесе нолдік гипотеза. H₁: Антитеза - болжамға қарсы қойылған жағдай немесе алтернативтер.

Мысалы:

H₀: Нан бағасының өсуі тұтынуды азайтады. H₁: Нан бағасының өсуі тұтынуға әсер етпейді.

Мысалға сәкес біздің мақсатымыз «нан бағасының өсуі тұтынуды азайтады» деген болжамды әртүрлі әдістерді қолданып дәлелдеп шығу, бірақ кейде зерттеу нәтижесінде «Нан бағасының өсуі тұтынуға әсер етпейді» деген антитеза да шығуы мүмкін. Бұл сіздің зерттеуіңіз түкке тұрғысыз дегенді білдірмейді, тек ойламаған нәтиженің бар болғанын көрсетеді. Яғни сіз зерттеу барысында «Нан бағасының өсуі тұтынуға әсер етпейді» деген қорытынды жазасыз.

Зерттеулердегі әлсіз гипотезалардың себептері әртүрлі болуы мүмкін:

• 
  зерттеу бойынша ғылыми, әдістемелік немесе практикалық дайындықтың жеткіліксіздігі. Көбінесе бұл жоғарыда айтылғандарға байланысты - практикалық тапсырма мен ғылыми проблеманың арасындағы айырмашылыққа байланысты болуы мүмкін;
  
• 
  барлық зерттеулерде гипотеза міндетті түрде болуы қажет емес. Себебі кейбір эксперименталды зерттеулердің нәтижесін болжау мүмкін емес немесе көптеген факторларға тәуелді болуы мүмкін.
  
• 
  кейде зерттеуші қызықты зерттеу жүргізгенімен, гипотезаны өте ауқымды немесе көп санын тұжырымдайды. Себебі, ізденуші өзінің зерттеуін әйгілі ғалымдардың еңбектерімен салыстыра отырып, оның нәтижелері тым нақты, егжей-тегжейлі болып көрінетінін көреді де, көп санды және ауқымды гипотезалар құра бастайды. Бірақ бұл қате! Ғылым үшін кішігірім болса да бірақ нақты жұмыстар мен зерттеулер маңызды, себебі бұл ерекшеліктер де қызығушылық тудырады, өйткені ірі ғалымдардың тұжырымдамалары мен теориялары осындай ондаған нақты жұмыстарды жалпылауға негізделген.
  

Сонымен болжам немесе гипотеза – бұл құбылыстардың өмір сүру себептерінің шындығын қасиеттерін түсіндіру мақсатында алға қойған негізделген жорамалды көрсететін ғылым түрі.

Оқытудың техникалық құралдары: интербелсенді тақта Оқудың тәртібі, оқыту әдістері мен түрлері:баяндау, сұрақ-жауап, түсіндіру, шолу лекция

Әртүрлі күрделілік деңгейдегі тапсырмалар (сұрақтар) және оларды бағалаудағы ұпайлардың үлестірілуі:

1. 
   деңгейлі сұрақтар (20 ұпай)
   
   1. 
      Ғылыми зерттеу мақсатын құрудың мәні мен маңызын ашып көрсетіңіз.
      
   2. 
      Зерттеу мақсатына сәкес міндеттердің қойылымын сипаттап көрсетіңіз.
      
2. 
   деңгейлі сұрақтар (30 ұпай)
   
   1. 
      Қарапайым және күрделі гипотезалардың айырмашылықтарын талдаңыз.
      
   2. 
      Зерттеулердегі әлсіз гипотезалардың себептерін тізімдеп жазыңыз және талдаңыз.
      
3. 
   деңгейлі сұрақтар (50 ұпай)
   
   1. 
      Гипотезаны құрудың кезеңдерін міндеттерді анықтаңыз және мысал арқылы мүмкіндіктерін бағалаңыз.
      

---